چالش‌های دوران کرونا برای علی بابا در گفتگو اختصاصی با راهبر ارشد فنی و مدیر محصول این شرکت

هفته گذشته سایت جدید علی بابا طی یک مراسم آنلاین با حضور تعدادی از مدیران ارشد این شرکت رونمایی شد.

علی بابا بزرگ‌ترین پلتفرم خرید بلیط، هتل و تور در کشور است و در حالی دیزاین سیستم جدید این پلتفرم موسوم به اطلس بر روی سایت جدید علی بابا رونمایی شد که این شرکت طی دو سال گذشته با دشواری‌ها و چالش‌های فراوانی مخصوصا به دلیل شیوع ویروس کرونا مواجه شده ولی با گذر از روزهای بسیار سخت حالا به دنبال توسعه و پیشرفت بیشتر در آینده نزدیک است.

همین موضوع بهانه‌ای شد تا با احسان آراسته، راهبر ارشد فنی و مدیر محصول علی بابا به پای گفتگویی صمیمی بنشینیم و در خصوص سایت جدید علی بابا و شرایط این شرکت طی دوران کرونا صحبت کنیم.

در ادامه مصاحبه اختصاصی خبرنگار آی‌تی‌رسان با راهبر ارشد فنی و مدیر محصول علی بابا را مطالعه می‌کنید:

با سلام خدمت شما، بنده متولد سال 1365 هستم، در دانشگاه صنعتی شریف رشته نرم‌افزار تحصیل کردم، حدود سه سال هست که با علی بابا کار می‌کنم، البته پیش از اون طی 17 – 18 سال اخیر در حوزه مهندسی نرم افزار با شرکت‌‌های مختلف همکاری داشتم.

ببینید در محیط نرم‌افزار یکسری مفاهیم وجود دارد که به پروسه طول عمرش تحمیل می‌شود، مثل موجود زنده‌ای می‌ماند که می‌تواند به زندگیش ادامه دهد اما تغییراتی در محیط به وجود می‌آید که این موجود را مجبور به تغییر و سازگاری می‌کند. در حوزه تکنولوژی زمانی که تغییرات رخ می‌دهد نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا با روال قبلی ادامه داد، زیرا محیط از شما می‌طلب که با تغییرات این تکنولوژی سازگار شوید.

مثال می‌زنم؛ زمانی بود که عملکرد یا سازگاری یک پلتفرم بر روی موبایل اهمیتی نداشت اما این روند تغییر کرد، با فراگیر شدن استفاده از تلفن هوشمند، این شرایط دگرگون شد. همچنین این رفتار کاربران است که تغییر می‌کند، استفاده کاربر از دسکتاپ به موبایل تغییر کرده، حال موبایل سیستم‌عامل‌های خودش را دارد، اندازه نمایشگر‌های خودش را دارد و شرایطش متفاوت است و به این ترتیب شما باید سرویس خودتان را به صورت بهینه شده به کاربر ارائه دهید. در طول زمان دیوایس‌ها عوض می‌شود، استانداردها تغییر می‌کند و شما مجبور به تغییر می‌شوید.

مساله دوم مربوط به منابع انسانی است، زمانی که این چنین تغییراتی در دنیا آغاز می‌شود، نیروی انسانی هم به سمت این تغییرات متمایل می‌شود. یعنی زمانی که سرویسی داشته باشید که با تکنولوژی 5 سال پیش کار می‌کند، نمی‌توانید نیروی انسانی با کیفیتی برای رشد و نگه‌داری این پلتفرم جذب کنید، زیرا نیروی متخصص به سمت کارهای نوین با جدیدترین تکنولوژی‌ها که جای پیشرفت دارد، حرکت می‌کند. به همین دلیل شاید لازم نباشد تا شما سیستم خودتان را آپدیت کنید اما این عوامل محیطی شما را مجبور می‌کنند تا تغییرات را اعمال کنید.

جدا از عوامل محیطی، عواملی که برای خودمان اهمیت داشت، سرعت توسعه بود. ما طی مدت کوتاهی محصولات مختلفی را اضافه کردیم که نوعا با هم تفاوت ظاهری و تجربی داشت و اگر همگام با این مساله رو به جلو حرکت نمی‌کردیم به مشکل بر می‌خوردیم. مورد دیگر بحث سرعت سایت برای کاربران بود، تمرکز ما در سایت جدید مشخصا بر روی این بود که عملکرد سایت برای کاربران را افزایش بدهیم، البته کاربران ما شکایتی نسبت به این مورد نداشتند اما موتور جستجو از این نظر رتبه خوبی به ما نمی‌داد و این موضوع برای ما اهمیت داشت تا موارد مورد اهمیت برای موتور جستجو را بهبود بدهیم.

نتیجه آن هم بسیار خوب بود و ما افزایش سرعت چند برابری داشتیم. البته وضعیت نتورک ایران و ارتباطتش با شبکه جهانی بزرگ‌ترین معضل هست که بر روی بررسی یک موتور جستجو مانند گوگل از یک سایت مانند علی بابا تاثیر می‌گذارد اما این‌ها موضوعاتی هستند که فعلا در دست ما نیست.

به هر شکل تا جایی توانستیم و تکنولوژی به ما اجازه می‌داد توانستیم سایت را بهبود ببخشیم و از نتیجه هم راضی بودیم. در خصوص موتور جستجو در تلاش هستیم یک نسخه از سایت را در خارج از کشور راه‌اندازی کنیم که برای بررسی موتور جستجو و هم کاربری که به هر دلیلی از خارج کشور به ما دسترسی دارد، وضعیتمان بهبود داشته باشد.

ما برنامه داشتیم تا در پایان سال 99 پروژه را لانچ کنیم، دلایل بسیار مختلفی موجب شد که این اتفاق رخ ندهد. در ابتدا تصور می‌کردیم که تمرکز 100 درصد ما بر روی توسعه زیرساخت جدید خواهد بود ولی زمانی که وارد گود شدیم متوجه شدیم که نمی‌توانیم بیزینس قبلی را متوقف کنیم و حتی برخی منابع آن را برای توسعه پروژه جدید استفاده کردیم.

در همین بین تغییراتی در بخش‌های مختلف دادیم و محصول جدید را بر روی استک قبلی بالا آوردیم. این موارد از جمله اتفاقاتی بود که باعث شد زمانبندی تغییر کند و بخشی از منابع برای اتفاقاتی خارج از پروژه جدید صرف شود. مورد بعدی شیوع کرونا بود که باعث شد تا تصمیمات و نقشه راه جدید ترسیم شود و از زمانبندی فاصله بگیریم.

اما تامین نیروی انسانی اصلی‌ترین مساله‌ای است که کل اکوسیستم درگیر آن شده، در بخش‌های مختلف کار، افراد تصمیم به مهاجرت و اتفاقات این‌چنینی می‌گرفتند، مساله تامین نیروی انسانی با کیفیت و لازم برای پروژه یک چالش بود که ما داشتیم و داریم و بر روی زمان‌بندی‌های ما تاثیر می‌گذاشت، با وجود تمامی این موارد شاهد این بودیم که لانچ پروژه حدود 7-8 ماه طولانی‌تر شد.

کرونا شوک عجیبی بود، اگر چند ماه قبل از این پروژه می‌خواستیم تمامی اتفاقات و تمام مشکلاتی که ممکن بود رخ دهد را پیش‌بینی کنیم حتی در بدترین شرایط هم به این فکر نمی‌کردیم که با یک اتفاق، مارکت به مقداری افت کند که به 5 درصد سایز خودش برسد. در شدیدترین دوره‌ای که بازار افت کرد، فروش ما به 5 درصد رسید، این چیزی بود که در واقع قلب بیزینس را هدف می‌گیرد. گاهی اوقات رقیبی وارد بازار می‌شود، یا هر نوع مشکل دیگری ممکن است به وجود بیاید، اما زمانی که مارکت افت می‌کند، روزمره کسب‌و‌کار دچار مشکل می‌شود. این اتفاق واقعا عجیب و غیرقابل پیش‌بینی بود.

در ابتدا فکر نمی‌کردیم که پاندمی به این شکل طولانی شود اما می‌دانستیم که باید بدترین شرایط را پیش‌بینی کنیم تا آسیب را به حداقل برسانیم. در آن دوره نوع تعامل با همکاران و نحوه مدیریت شرکت تغییر کرد، نمی‌دانم در آینده چقدر این تجربه به درد ما خواهد خورد اما به هر شکل عبور از این اتفاق تجربه خوبی بود. البته در این دوره اتفاقات مثبتی رخ داد، سهم علی بابا از بازار گسترش پیدا کرد زیرا تعداد زیادی از رقبا نتوانستند از این بحران به سلامت عبور کنند، از طرفی اقبال عموم نسبت به e-commerce یا به نوعی خرید آنلاین افزایش یافت و حالا که بازار بازگشته است، همچنین در چند ماه گذشته چند بار شاهد رکوردشکنی فروش ریالی در تاریخ علی بابا بودیم، احساس می‌کنم که این تجربه برای ما خوب بود و منافعی برای علی بابا داشت.

ما پیش از شیوع کرونا برنامه‌های متعددی برای رشد و توسعه خودمان داشتیم، به طور دقیق نمی‌توان پیش‌بینی کرد که اگر کرونا نبود چه اتفاقاتی می‌افتاد و در حال حاضر سهم بازار، رشد و توسعه ما به کجا می‌رسید. اما به طور کلی فکر نمی‌کنم که اگر بر اساس استراتژی گذشته خودمان پیش می‌رفتیم به دستاورد‌های کمتری دست پیدا می‌کردیم.

نکته‌ای که برای ما قابل توجه است این بود که توانستیم با نتایج قابل قبول از چنین فاجعه‌ای عبور کنیم، نمی‌توانیم نتایج را به حالتی که اگر کرونا نبود مقایسه کنیم، اما در گذشته توقع داشتیم که نتایج استراتژی‌هایمان درخشان باشد. حالا از عملکردمان راضی هستیم و زیرساختی که به وجود آمده سکوی پرتاب ما در دوران کرونا بود و موجب رشد و توسعه ما شد.

این موضوع به دو بخش تبدیل می‌شود، یک مساله کلی ما با رگولاتوری و ارگان‌های دولتی است و یکی هم مربوط به دوران کرونا می‌شود. در کلیت موضوع ما مشکلات متعددی با رگولاتوری داریم، در واقع به نظر می‌رسد که قوانین، همپا با تکنولوژی و رشد e-commerce پیش نمی‌رود. این مشکلات موجب می‌شود که جلوی رشد یا حداقل تمرکز شرکت‌های مانند ما گرفته شود.

در خصوص دوران کرونا نمی‌توان گفت که سنگ‌اندازی خاصی اتفاق افتاد، شرایط به صورت صفر و یک نبود، یعنی نمی‌توان گفت که کل بخش دولتی حمایت کرد یا صرفا حمایت نکرد، ولی بخش‌هایی بودند که سعی کردند از ما و دیگر استارتاپ‌های بزرگ حمایت کنند، بخش‌هایی بودند که عملکردشان خنثی بود و برخی بخش‌ها دردسرهایی برای ما ایجاد کردند!

فکر می‌کنم که تصمیمات داخلی موجب شد که علی بابا از این مرحله عبور کند واگر نه بیرون از بدنه سازمان حمایت خاصی از ما نشد و کمکی که به عبور ما از این بحران کمک کند ندیدیم، اما باز هم می‌گویم که این موضوع صفر و یکی نیست.

ببینید نوع ارائه خدمات ما در قسمت‌های مختلف تغییراتی پیدا کرد، به عنوان مثال در این دوران به ویژه در ابتدا تماس‌های تلفنی فراوانی داشتیم و مردم می‌خواستند از قوانین و شرایط سفر آگاه شوند، به این ترتیب مرکز تماس ما به این سمت پیش رفت. با توجه به این اتفاق تلاش کردیم که در علی بابا مگ مطالبی به صورت روزانه بابت اطلاع‌رسانی در خصوص شرایط سفر و قوانین کشورهای مقصد برای سفر منتشر کنیم.

در خصوص سرویس‌ها، محصول خاص ویژه کرونا در علی بابا نداشتیم، این نوع خدمات در جاباما بیشتر بود در آنجا سرویس جاباما پلاس را راه‌اندازی کردیم که در حوزه ضدعفونی شدن محیط اقامت‌گاه بود، به جز آن به شکل ویژه‌ای محصول و سرویسی در این خصوص ارائه نشد.

اگر بخواهیم در مورد DLS به زبان ساده صحبت کنیم باید بگوییم که یک الفبایی دارد، یعنی یک سرویس بخش‌ها و سرویس‌های مختلفی دارد و این الفبا به این موضوع می‌پردازد که زمانی که هر کدام از این قسمت‌ها قرار است ساخته بشوند، احتمالا اجزا مختلفی درون این قسمت‌ها وجود دارد که هرکدام از این اجزا باید طراحی شوند.

یعنی در طراحی باید بدانیم که کوچک‌ترین اجزا مانند یک لیبل یا دکمه‌ها در پلتفرم‌های مختلف مانند موبایل و دسکتاپ به چه شکل باشند. این موضوع دو مزیت دارد، ابتدا این که یکپارچگی مناسبی بین قسمت‌های مختلف سرویس به وجود می‌آید و مزیت دوم قابلیت استفاده مجدد از کامپوننت‌هاست که سرعت توسعه را به شکل محسوسی افزایش می‌دهد.

مانند خیلی از انتخاب‌های تکنولوژی دیگری که در علی بابا یا جاهای دیگر اتفاق می‌افتد، انتخاب Vau انتخاب ریسکی بود. در آن زمان Vue.js 3 نسخه بتا بود و می‌دانستیم که چالش‌هایی خواهد داشت. ما یا می‌توانستیم نسخه قبلی را بهبود ببخشیم و چالش‌های آن را برطرف کنیم یا آنکه انرژی خودمان را بر روی ابزارهایی که در نسخه جدید وجود ندارد بگذاریم و طول عمر آن را بیشتر کنیم. به هر شکل ریسک کردیم و به سراغ نسخه بتا رفتیم و بسیاری از اجزا را خودمان ساختیم، برخی مواقع نیز با چالش‌های بزرگی مواجه شدیم که توانستیم به سلامت از آن‌ها عبور کنیم.

نتیجه این تصمیم این بود که حالا کد بیس ما زمان بیشتری بروز می‌ماند همچنین تجربه خوبی به دست آوردیم و بچه‌هایی که در پروژه بودند تجربه‌ای را به دست آوردند که در پروژه قبلی وجود نداشت. نتیجه نهایی هم بسیار با کیفیت‌تر شد و ریسکی که انجام شد، موجب شد تا چه از لحاظ رشد تکنولوژی و چه از لحاظ خروجی و تجربه‌هایی که منابع انسانی به دست آورد، کاملا مثبت باشد.

ما در چندین جنبه، مسیر توسعه علی بابا را پیگیری می‌کنیم، در بحث تکنولوژی، مهم‌ترین پروژه بزرگ بعدی ما تغییرات سمت سرور علی بابا است، که تغییرات بک‌اند و فرانت‌اند هستند. در بخش محصول تمرکز ما برای بالغ کردن محصولات فعلی و اضافه کردن محصولات جدید است که در مسیر منتهی به سال، سه محصول جدید به سبد محصول علی بابا اضافه می‌شود که بهتر است در خصوص جزئیاتش صحبت نکنم.

در بخش بیزینس به دنبال تغییراتی هستیم که جنبه دیگری از مسیر رشد شرکت است، در بخش منابع انسانی هم به دنبال شروع مجدد آکادمی هستیم تا نسل بعدی شرکت را تربیت کنیم. به همین ترتیب مسیر توسعه شرکت از جنبه‌های مختلف پیگیری می‌شود.

نمی‌توانیم بگوییم که شرایط به حالت عادی بازگشته، به هر حال شرایط متغییر است، موج پنجم و ششمی می‌آید و می‌رود یا شهری زرد یا قرمز می‌شود و قوانین تغییر می‌کند. اما از اصلی‌ترین نقاط تکیه یک بیزینس، اندازه بازار هدف آن است، نکته‌ای که شما در بیزینس می‌توانید به مقدار مناسبی پیش‌بینی کنید، اندازه مارکت است که خوب متاسفانه این برای ما هنوز به شکل نرمال بازنگشته است، یعنی نه تنها بازار هدف ما بازنگشته بلکه هنوز هیچ پیش‌بینی در این خصوص وجود ندارد.

یک زمانی سایز مارکت شما نصف می‌شود و شما می‌دانید که باید بر روی یک دوم بازار حساب باز کنید، اما گاهی اصلا معلوم نیست چه اتفاقی در آینده رخ می‌دهد. بازار ما با توجه به شرایط و قوانین لحظه‌ای که وضع می‌شود، کاملا متغیر است. زمانی که محیط تا این مقدار غیرقابل پیش‌بینی است، یعنی شرایط به حالت عادی برنگشته است.

خوشبختانه طی چند ماه اخیر چند بار رکورد فروش ریالی زده شده و با توجه به افزایش سهم بازار ما، اوضاع از نظر تجاری مناسب است ولی تا زمان ثابت نشدن مارکت، برنامه‌ریزی و پیش‌بینی دشوار است و به حالت نرمال برنگشته‌ایم.

می‌خواهم از تیم علی بابا تشکر کنم، به نظر من چیزی که این روزها در اکوسیستم دیده می‌شود و پروژه‌هایی در این اندازه با توجه به نوسانات متعددی که در اکوسیستم وجود دارد رخ می‌دهد، خیلی کمتر نمونه داشته، عموم سرویس‌ها بیشتر بر روی تغییرات حداقلی و برنامه‌های کوتاه مدت هستند و این که یک همچین برنامه بلند مدتی با موفقیت به نتیجه می‌رسد مدیون تیمی است که در علی بابا حضور دارد و می‌خواهم از تیم و همه افرادی که در این پروژه درگیر بودند تشکر کنم.