پیش از رشد سریع شبکه جهانی وب (World Wide Web) در دهه 1990 میلادی، پروتکلی که گوفر (Gopher) نامیده می‌شد، با ترکیب منابع آنلاین، استفاده از اینترنت را آسان کرد. در این مطلب به دلایل خاص بودن این پرتکل و همچنین جایگزینی شدن آن با شبکه جهانی وب می‌پردازیم.
گوفر چیست؟
گوفر یک دایرکتوری سرور/کاربری است که در سال 1991 روی کار آمد. این پرتکل به مردم اجازه می‌داد تا به‌سرعت، منابع موجود در اینترنت را مورد کاوش قرار دهند. هنگامی‌که کاربران از گوفر استفاده می‌کردند، با یک منوی سلسله مراتبی مواجه می‌شدند که در آن لینک‌های اسناد، اپلیکیشن‌های مبتنی بر تلنت، سایت‌های FTP و سایر سرورهای گوفر موجود بودند. شما همچنین می‌توانستید در سرتاسر فضای گوفر (Gopherspace) به جست‌و‌جو اسناد موردنظر پرداخته و دیگر مجبور نبودید که سرورهای FTP را یکی یکی بگردید.
گروهی از برنامه‌نویسان به رهبری مارک پی مک‌کاهیل (Mark P. McCahill) و با عضویت فرهاد آنکلساریا (Farhad Anklesaria)، پل لیندر (Paul Lindner)، دنیل توری (Daniel Torrey) و باب آلبرتی (Bob Alberti)، هنگامی‌که مشغول کار در واحد پشتیبانی ریزکامپیوتر دانشگاه مینه‌سوتا بودند، گوفر را به وجود آوردند.
این افراد مأموریت یافتند تا بر مبنای راهنمایی‌های مبهم مدیران، یک سیستم اطلاعاتی را در سرتاسر محوطه دانشگاه ایجاد کنند که البته ترجیح داده می‌شد این سیستم مبتنی بر رایانه‌های مین‌فریم (mainframe) بزرگ باشد. در یک اقدام عجیب، این تیم توانست که پرتکلی سبک‌تر را توسعه دهد و البته سیستم ابداعی آن‌ها، در عوض بر روی رایانه‌های شخصی ارزان‌قیمت اجرا می‌شد.
توسعه‌دهندگان، نام سیستم جدید خود را گوفر گذاشتند (“Golden Gophers” نام تیم ورزشی دانشگاه بود) تا بدین ترتیب بتوانند حمایت رؤسای شکاک خود را به دست آورند. البته گوفر همنام واژه “gofer” نیز هست. دومی به‌معنای کسی است که کاری را برای سایرین انجام می‌دهد. این دقیقا همان چیزی بود که گوفر جهت انجام دادنش طراحی شده بود.
اکنون پیدا کردن منابع اینترنتی آسان‌تر شده بود
پیش از گوفر، مردم از طریق جست‌و‌جو در سرورهای FTP مختلف در سرتاسر جهان، سعی می‌کردند تا اسناد و برنامه‌های موردنظر خود را از اینترنت جمع‌آوری کنند. البته اپلیکیشن‌های تلنت مبتنی بر متن، همانند برگه‌دان‌های کارت‌های کتابخانه، راهنمای دانشجویان، رابط‌های کاربری پایگاه‌های اطلاعاتی و همچنین بازی‌های MUD نیز وجود داشتند. به هر حال، سیستمی یکپارچه وجود نداشت تا بتواند تمامی این منابع را گردهم آورد.
گوفر تمامی این منابع اینترنتی را به شیوه‌ای کاربر پسندانه با یکدیگر ترکیب کرده و البته نیازی هم نبود تا هیچ داده‌ای در یک پایگاه اطلاعاتی متمرکز و منسجم وارد شود. این سیستم یک موفقیت حقیقی به شمار می‌آمد. شما می‌توانستید در سرتاسر فضای گوفر به جست‌و‌جو پرداخته و یا اینکه فقط منوها را مرور کرده تا ببینید که سرانجام به کجا می‌رسید.
البته گوفر چنان انعطاف‌پذیر بود که می‌توانست نیازهای مشابه سازمان‌های دیگر را نیز پوشش دهد. بنابراین هنگامی‌که دانشگاه مینه‌سوتا، نرم‌افزار گوفر را به‌صورت رایگان به عموم عرضه کرد، استفاده از این سیستم در جهان، رشد سریعی را تجربه کرد. مک‌کاهیل می‌گوید: “ما راه‌کاری درست و ساده را برای یک نیاز در حال گسترش ارائه دادیم.”
گوفر محبوبیت زودهنگامتری نسبت به وب پیدا کرد
دیگر فناوری اینترنت یعنی شبکه جهانی وب نیز در سال 1991 روی کار آمد. این فناوری توسط تیم برنرز لی (Tim Berners-Lee) در سرن (CERN) واقع در سوئیس توسعه داده شد. همانند گوفر، شبکه جهانی وب نیز که در حال حاضر از آن استفاده می‌کنیم، می‌توانست منابع غیرمتمرکز اینترنت را در سرتاسر جهان کنار هم قرار دهد. البته شبکه جهانی وب برخلاف گوفر، از یک مدل سند محور استفاده می‌کرد.
در قیاس با منوی سلسله مراتبی، هر سرور (در شبکه جهانی وب)، یک سری از اسناد متنی پر از لینک‌های فوق‌متنی (hypertext links) را ارائه داده و بدین ترتیب آن‌ها را به یکدیگر متصل می‌کرد. این روش در واقع گام جدیدی جهت غیرمتمرکز کردن اسناد و توزیع پرونده‌ها بود. در هر صورت، سودمندی شبکه جهانی وب در جهانی آنلاین که مبتنی بر متن بوده و اکثرا نیز از طریق پایانه‌های سریالی قابل دسترسی بود، سریع مشهود نبود.
شبکه جهانی وب به‌صورت عمومی در اوت 1991 راه‌اندازی شد و البته شهرت چندانی را نیز به دست نیاورد. مک‌کاهیل از طریق کنفرانس و بررسی‌های شبکه جهانی وب، تیم برنرز لی را می‌شناخت، اما در آن برهه از زمان، فناوری ابداعی لی را چندان شایسته نمی‌دانست.
در همین حال، گوفر سریعا توانسته بود که جای پای خود را در محیط‌های آکادمیک و مؤسسات دولتی (کاربران اصلی اینترنت در آن زمان) محکم کند. این فناوری سریعا به رقیبی جدی برای سیستم‌های کتابخانه‌ای دانشگاهی (که بسیار به داده‌های منسجم وابسته بودند) تبدیل شد.
اینترنت در آن زمان کاملا یک فناوری غیرتجاری بود. مک‌کاهیل توضیح می‌دهد: “در آن زمان که ما بر روی گوفر کار می‌کردیم، قوانین استفاده ثانویه وجود داشتند که به ما این اجازه را نمی‌دادند تا بر روی شبکه بنیاد ملی علوم که تمامی دانشگاه‌ها را به یکدیگر متصل می‌کرد، به فعالیت تجاری بپردازیم. بنابراین ممنوعیت‌هایی در رابطه با امور تجاری وجود داشتند.”
در این محیط ساختارمند و غیرانتفاعی، گوفر توانست که رونق بگیرد. به دلیل محدودیت‌های پهنای باند، اینترنت هنوز به یک تجربه رسانه‌ای تبدیل نشده بود، بنابراین گوفر در زمینه کاوش نسخه اولیه متن محور این قلمرو، یک ابزار کامل به شمار می‌آمد.
حتی تا سال 1993 که اینترنت توانسته بود در خارج از محیط‌های آکادمیک نیز توجهاتی را به خود جلب کند، همچنان بسیاری از رسانه‌ها، گوفر را باثبات‌ترین و کاربرپسندترین عنصر این فضای دیجیتال می‌دانستند. در آن زمان هنوز شبکه جهانی وب به‌عنوان فناوری اصلی اینترنت شناخته نشده بود، هر چند که این موضوع به‌سرعت تغییر کرد.
چگونه شبکه جهانی وب از گوفر پیشی گرفت؟
در طول سال‌های 1992 تا 1993، گوفر به‌سرعت محبوبیت پیدا کرد. تیم اولیه به همراه چندین داوطلب، به توسعه و نگهداری از این شبکه ادامه دادند، اما خبر نداشتند که به‌زودی غافل‌گیر خواهند شد!
جهت جبران هزینه‌ها، دانشگاه تصمیم گرفت تا حق گواهینامهای را از سرورهای انتفاعی گوفر دریافت کند. این تصمیم باعث سردرگمی و بروز اعتراض‌هایی هم شد. این موضوع نام گوفر را لکه‌دار کرد و در واقع آغازی بر پایان رشد این سیستم بود.
در همین حال، شبکه جهانی وب نیز همزمان با تکامل خود، سریعا محبوبیت پیدا می‌کرد. در سال 1993، NCSA مرورگر Mosaic را منتشر کرد؛ اولین مرورگر وبی که از جلوه‌های گرافیکی پشتیبانی می‌کرد و این موضوع نیز مصادف با استفاده گسترده از ویندوز، در رایانه‌های شخصی بود. برخلاف گوفر که بیشتر یک پلتفرم جمع‌آوری و سازماندهی منابع بود، شبکه جهانی وب یک سیستم انتشار محتوا به شمار می‌آمد. حال با وجود جلوه‌های گرافیکی، پتانسیل‌های تجاری زیادی در این پلتفرم خود را نمایان می‌کردند.
محبوبیت فوق‌العاده گوفر در زمینه کتابخانه‌ها باعث شد تا تیم توسعه‌دهنده آن، به‌زودی در مسیر اشتباهی قدم بردارد. قصد تیم گوفر آن بود که بتوانند تمامی منابع اطلاعاتی غیرتجاری سرتاسر جهان را در یک سیستم یکپارچه کنار هم قرار دهند. مک‌کاهیل می‌گوید: “در حقیقت، بسیاری از مردم خواسته‌ای خلاف نیت ما داشتند. آن‌ها می‌خواستند که به کتابخانه بروند. درواقع ما کمی دیر متوجه اهمیت مبحث تجاری‌سازی در پلتفرم خود شدیم.”
در واقع آن‌ها نمی‌توانستند سرعت به‌کارگیری شبکه جهانی وب را برای مقاصد تجاری، درک کنند. در ادامه وب توانست که در میان کسب‌و‌کارها و عموم مردم، به محبوبیت سریعی دست یابد. تا آن زمان گوفر بیشتر محبوبیت داشت، اما از آن موقع به بعد، اوضاع برای پروتکل دانشگاه مینه‌سوتا تغییر کرد و در نتیجه رشد آن در اواسط سال 1994 شروع به توقف کرد و از طرفی دیگر نیز، شبکه جهانی وب، رشد انفجارگونه‌ای را تجربه می‌کرد.
شاید میخ آخر بر تابوت گوفر این بوده باشد که مرورگرهای جدید وب همانند Mosaic، از ابتدا از پروتکل گوفر پشتیبانی می‌کردند. این موضوع باعث شد تا گوفر همانند یک زیرمجموعه از پلتفرم شبکه جهانی وب به نظر برسد. کاربران می‌توانستند در یک صفحه وب، به‌راحتی منویی از لینک‌ها را ایجاد کنند. بنابراین در آن زمان، گوفر توانایی‌هایی فراتر از وب را ارائه نمی‌کرد.
موفقیت وب، هزینه‌هایی هم دارد
همزمان با اینکه وب از گوفر پیشی گرفت، برنرز لی نیز در کنار سایر مخترعین مطرح جهان قرار گرفت. وی حتی در سال 2004 برنده عنوان شوالیه نیز شد. مک‌کاهیل همچنان شغل کامپیوتری آکادمیک خود را ادامه داد و اکنون در دانشگاه دوک مشغول به کار است. وی فکر می‌کند که با توجه به ماهیت تجاری شبکه جهانی وب، موفقیت آن اجتناب‌ناپذیر بوده و البته مشکلی نیز با این موضوع ندارد.
سایر پیشگامان اینترنت همانند سازنده Mosaic یعنی مارک آندرسن (Marc Andreessen)، از دانشگاه جدا شده و به سیلیکون ولی رفتند تا راه پول را در پیش گیرند. اما مک‌کاهیل همچنان از انتخاب خود راضی است: “من به این موضوع نگاهی انداخته و سپس تصمیم خود را گرفتم. می‌دانید، در حقیقت من از خدمت کردن به پژوهش و آموزش، بیشتر از فروش آگهی‌های تبلیغاتی خوشحال می‌شوم.”
البته برنرز لی هم به‌نوعی به عموم خدمت می‌کند، اما مک‌کاهیل می‌گوید که موفقیت شبکه جهانی وب، باری سنگین را بر دوش وی گذاشته است. مک‌کاهیل می‌گوید: “شاید این نیز یکی دیگر از دلایلی باشد که من از شکست خوردن گوفر ناراحت نیستم. وجدان من به‌طور مستقیم تحت تأثیر مواردی همچون فیسبوک و پلتفرم نظارتی شدید آن قرار نمی‌گیرد.”
درست است که می‌گویند لایه جدید اینترنت یعنی همان شبکه‌های اجتماعی، زندگی اجتماعی ما را تغییر داده است. مک‌کاهیل می‌گوید: “هیچ‌کدام از افرادی که این فناوری را اختراع کرده‌‌اند، از سازوکار رسانه‌های اجتماعی راضی نیستند.”
گوفر کاملا از بین نرفته است!
شاید باور نکنید، اما همچنان سرورهای گوفر در اینترنت یافت می‌شوند. البته این موضوع بیشتر جنبه نوستالژیک دارد. مرورگرهای مدرن از این پروتکل پشتیبانی نمی‌کنند، بنابراین اگر شما بخواهید از این فضا بازدید کنید، آنگاه باید کلاینت و یا افزونه‌ای جداگانه را برای این موضوع تهیه کنید.
یکی از بهترین مکان‌ها برای شروع، پروژه Overbite است. در اینجا می‌توانید پلاگین‌های گوفر را برای اکثر مرورگرهای مدرن پیدا، و حتی کلاینت گوشی‌های اندرویدی را نیز بیابید. پس از نصب، بهترین سرور جهت بررسی کردن، “gopher://gopher.floodgap.com” خواهد بود.
