امروزه، با برنامهریزیهای جدی برای سفرهای انسانی به مریخ و سکونت طولانی مدت در فضا، پرسشهای مهمی در مورد سلامت و توانایی بدن انسان برای تحمل این شرایط مطرح میشود. یکی از مهمترین این پرسشها این است که اگر نوزادی در اعماق فضا متولد شود، چه پیامدها و خطراتی او را تهدید میکند؟ در این مقاله با نگاه علمی، چالشهای بارداری و زایمان در محیط فرازمینی را بررسی میکنیم.
پیشزمینه علمی: بارداری، فضا و چالشهای زیستی
انسان در شرایط عادیِ زمین نیز با چالشهای فراوانی در دوران جنینی مواجه است؛ به طوری که طبق آمارهای زیستشناختی، تقریباً دو سوم جنینها پیش از تولد از بین میروند و بخش عمدهای از این تلفات در هفتههای نخست پس از لقاح اتفاق میافتد، زمانی که بسیاری از زنان هنوز حتی از بارداری خود مطلع نیستند. این وقایع اغلب ناشی از عدم تکامل مناسب یا ناتوانی جنین در لانهگزینی در دیواره رحم است.
فرآیند بارداری را میتوان به زنجیرهای از رویدادهای زیستی با احتمال موفقیت معین تشبیه کرد. در زمین، براساس پژوهشهای بالینی و مدلهای زیستشناسی میتوان این احتمالها را تخمین زد. اما در فضا، عواملی همچون ریزگرانش (میکروگرانش) و تابشهای کیهانی، این معادلات را به شدت تحت تأثیر قرار میدهند.
اثر ریزگرانش بر بارداری و رشد جنین
در فضاپیماها و ایستگاه فضایی بینالمللی، انسانها حالت تقریبی بیوزنی را تجربه میکنند. در این شرایط، لقاح و بارداری میتواند از نظر فیزیکی دشوارتر باشد، هرچند به نظر میرسد که پس از لانهگزینی موفقیتآمیز جنین، ریزگرانش تأثیر مخربی بر تداوم بارداری نداشته باشد. ولی زایمان و مراقبت از نوزاد در محیط بیوزنی با چالشهای جدی روبرو خواهد شد؛ چراکه سیالات و خود افراد در فضا معلق هستند و این امر، فرایندهایی مانند زایمان، تغذیه و حتی موقعیتدهی را بسیار دشوارتر و پیچیدهتر از زمین میکند.
نکته جالب اینکه جنین در رحم مادر نیز در مایع آمنیوتیک و محیطی شبیه به ریزگرانش رشد میکند؛ درست مانند فضانوردانی که برای آمادهسازی پیادهروی فضایی در استخرهای شبیهسازی بیوزنی آموزش میبینند. بنابراین رحم به نوعی شبیهساز طبیعی ریزگرانش است.
تابشهای فضایی و تهدیدهای ناشناخته
بزرگترین تهدید زیستی برای جنین و نوزاد در فضا، تابشهایی است که زمین به خوبی در برابر آنها حفاظت میشود. لایههای جو و میدان مغناطیسی زمین، سپری قدرتمند در برابر پرتوهای کیهانی پرانرژی هستند؛ اما خارج از این لایهها، فضانوردان و جنینها به طور مستقیم در معرض برخورد هستههای برهنه اتمها قرار دارند که با سرعتی نزدیک به نور حرکت میکنند.
برخورد این پرتوها با سلولهای بدن میتواند موجب تخریبهای شدید و حتی جهشهای ژنتیکی شود و ریسک ابتلا به سرطان یا اختلال عملکرد اندامها را افزایش دهد. در اولین هفتههای رشد جنینی – زمانی که تقسیم سلولی با سرعت بالایی در جریان است – آسیب حتی یک پرتو کیهانی میتواند به مرگ جنین یا سقط غیرقابل تشخیص منجر شود، هرچند احتمال اصابت مستقیم پایین است.
خطرات پیشرونده در طول بارداری و زایمان فضایی
با گذر زمان و رشد بیشتر جنین و جفت (سیستم گردش خون میان مادر و جنین)، حجم بیشتری از بافتهای حساس در معرض پرتوهای فضایی قرار میگیرد. برخورد یک پرتو ممکن است موجب انقباضات زودرس رحمی و در نهایت به زایمان زودرس و تولد نوزاد نارس منجر شود؛ مسئلهای که حتی در زمین هم با وجود پیشرفتهای بخش مراقبتهای ویژه نوزادان ریسک بالایی دارد و در فضا بسیار بحرانیتر خواهد بود.
در ضمن رشد پس از تولد در شرایط بیوزنی هم چالشهایی جدی دارد. بسیاری از مهارتهای حرکتی اساسی مانند نشستن، چهار دست و پا رفتن و راه رفتن، به حس جاذبه وابستهاند. نبودِ جهت “بالا” و “پایین” در فضا میتواند باعث شود این روندها به شکل متفاوتی پیش بروند و بر هماهنگی عصبی عضلانی نوزاد تأثیر بگذارد.
دورنمای آینده و فناوریهای ضروری
دانشمندان و سازمانهای فضایی در تلاشاند تا با فناوریهای جدید، خطرات تابش فضایی را برای انسان – و به ویژه برای مادران باردار و جنینها – کاهش دهند. توسعه شیلدینگهای کارآمد و محیطهایی با گرانش مصنوعی، میتوانند قدمهای اولیه در این مسیر باشند. پژوهشهای حیوانی محدودی درباره تأثیر ریزگرانش و تابش فضا بر رشد پستانداران انجام شده، اما هنوز مطالعه بالینی بر روی انسان انجام نشده است.
تصاویر و بازسازیهای گرافیکی مربوط به فرآیند رشد جنین در فضا و شبیهسازیهای علمی این حوزه را در بالا مشاهده میکنید.
نتیجهگیری
از نظر تئوری، تولد نوزاد در فضا امکانپذیر است؛ اما تا زمانی که حفاظت کامل در برابر تابشهای کیهانی، پیشگیری از زایمان زودرس و تأمین شرایط رشد طبیعی در میکروگرانش برای نوزادان فراهم نشود، بارداری در فضا همچنان تجربهای پرریسک و پیشبینیناپذیر است. پژوهشهای آینده و پیشرفت فناوریهای فضایی، کلید حل این معما و گام ابتدایی برای زندگی انسانی خارج از زمین خواهند بود.