ویروس پاپیلوم انسانی (HPV) از پرشیوعترین و در عین حال پرابهامترین ویروسهای شناختهشده است. برآوردها نشان میدهد تا 80٪ افراد در طول زندگیشان حداقل یک بار در معرض انواعی از HPV قرار میگیرند، اغلب بدون اینکه متوجه باشند. شناخت دقیق این ویروس مهم است، زیرا برخی از انواع آن با چندین نوع سرطان مرتبط هستند و از منظر سلامت عمومی پیامدهای قابلتوجهی دارند.
پیشزمینه علمی: دستهبندی، مکانیسم و انواع
دانشمندان بیش از 200 نوع مختلف HPV را شناسایی کردهاند؛ این تنوع HPV را به یکی از پراکندهترین خانوادههای ویروسی تبدیل کرده است. بسیاری از گونهها کمخطر هستند و یا علائمی ایجاد نمیکنند و یا موجب زگیلهای خوشخیم پوستی میشوند. برای مثال انواع 1، 2 و 4 معمولاً باعث زگیلهای پوستی رایج میشوند و نوعی که در استخرها و سالنهای ورزشی بهصورت پینهدار (verruca) شناخته میشود نیز در میان این دسته است.
از سوی دیگر برخی سویهها مانند HPV 6 و 11 عامل زگیلهای تناسلی هستند؛ رشدهای کوچک و سطحی که روی اندام تناسلی یا اطراف مقعد ظاهر میشوند. درمانهای موضعی، کرایو یا عمل جراحی میتواند ضایعات قابل رویت را حذف کند، اما ویروس ممکن است در پوست یا مخاط باقی بماند و تا زمان پاکسازی توسط دستگاه ایمنی قابل انتقال باشد.
بخش نگرانکنندهتر، گروهی از حدود 14 سویهٔ پرخطر است که شامل HPV-16 و HPV-18 میشود. این سویهها قادرند وارد سلولهای انسان شوند و با ایجاد خسارت به مادهٔ ژنتیکی (DNA) سلول، کنترلهای درون سلولی روی رشد و تقسیم را مختل کنند؛ فرآیندی که در درازمدت میتواند به سرطان منجر شود. در سطح مولکولی، پروتئینهای ویروسی مانند E6 و E7 با مهار تنظیمکنندههای کلیدی سلولی در این مسیر نقش دارند.
راههای انتقال و خطرهای بالینی
مسیرهای انتقال
HPV فقط از طریق رابطهٔ جنسی منتقل نمیشود. تماس جنسی دهانی میتواند عفونتهای دهانی و حلقی ایجاد کند و مطالعات نشان میدهند شیوع سرطانهای دهان و حلق مرتبط با HPV در حال افزایش است. استفادهٔ مشترک از اسباببازیهای جنسی نیز میتواند موجب انتقال ویروس شود، بنابراین بهداشت و تمیز کردن مناسب و اجتناب از استفادهٔ مشترک توصیه میشود.
بدون علائم هم منتقل میشود
یکی از ویژگیهای مهم HPV این است که ممکن است ماهها روی پوست یا مخاط بماند بدون اینکه علامت واضحی ایجاد کند؛ از این رو فرد میتواند ویروس را به شریک جنسی منتقل کند حتی قبل از ظاهر شدن زگیلها یا پس از درمان ضایعات ظاهری. به همین دلیل توصیه میشود پس از ناپدید شدن زگیلهای قابل مشاهده، به مدت سه ماه از کاندوم استفاده شود تا خطر انتقال کاهش یابد.
عاملهای افزایندهٔ خطر
عفونتهای مکرر یا مزمن با سویههای پرخطر احتمال تبدیل به ضایعات پیشسرطانی و نهایتاً سرطان را افزایش میدهد. سیگار کشیدن نیز با تضعیف پاسخ ایمنی، پاکسازی ویروس را دشوارتر میکند و خطر سرطان را افزایش میدهد.
پیشگیری، واکسن و غربالگری
واکسنهای HPV که امروزه در دسترساند، علیه انواع اصلی پرخطر طراحی شدهاند و تاثیر قابلملاحظهای در کاهش عفونتها و ضایعات پیشسرطانی نشان دادهاند. به همین دلیل برنامههای واکسیناسیون جمعیتی برای دختران و پسران توصیه میشود؛ زیرا واکسیناسیون گسترده میتواند انتقال بین شرکای جنسی را کاهش دهد.
با این حال واکسنها تمام سویههای سرطانزا را پوشش نمیدهند و نمیتوانند عفونتهای موجود را درمان کنند؛ بنابراین حتی افراد واکسینهشده نیز باید به برنامههای غربالگری پایبند بمانند. در بسیاری از کشورها، زنان بین 25 تا 64 سال برای آزمایشهای پاپ اسمیر یا تست HPV هر چند سال یکبار فراخوانده میشوند تا ضایعات پیشسرطانی در مراحل اولیه تشخیص داده شوند.
علاوه بر واکسن، اقدامات سادهٔ پیشگیرانه شامل استفادهٔ محافظتی از کاندوم (اگرچه 100٪ محافظت نمیکند)، کاهش تعداد شرکای جنسی و ترک سیگار هستند. تکنولوژیهای نوین مانند آزمایشهای مولکولی (PCR) و نمونهگیری خانگی (self-sampling) میتواند دسترسی به غربالگری را افزایش دهد و در برنامههای سلامت عمومی نقشی کلیدی داشته باشد.
ارتباطات عمومی، آمار و اهداف جهانی
پاندمی COVID-19 برخی برنامههای واکسیناسیون روتین را مختل کرد و اطلاعات نادرست دربارهٔ ایمنی واکسن HPV موجب کاهش پوشش واکسیناسیون در برخی مناطق شده است. سازمان جهانی بهداشت هدفی تعیین کرده که تا سال 2030، 90٪ دختران تا سن 15 سالگی کاملاً واکسینه شوند؛ در حال حاضر پوشش جهانی کامل حدود 48٪ است و نشان میدهد راه زیادی تا رسیدن به هدف وجود دارد.
افقهای آینده و پژوهشها
تحقیقات ادامه دارد تا واکسنهایی با پوشش گستردهتر و طولانیمدتتر تولید شود و روشهای درمانی موثرتری برای عفونتهای مزمن توسعه یابد. توسعهٔ تستهای مولکولی حساستر و برنامههای خودنمونهگیری میتواند شناسایی موارد زودهنگام را افزایش دهد و بار سرطانهای مرتبط با HPV را کاهش دهد. از منظر فناوری، استفاده از هوش مصنوعی برای بهبود تحلیل تصاویر پاتولوژی و غربالگری دور از انتظار نیست.
نتیجه گیری
ویروس پاپیلوم انسانی رایج و از نظر بالینی متنوع است: از زگیلهای بیضرر پوستی تا سویههای پرخطر که میتوانند منجر به سرطان شوند. اطلاعرسانی دقیق، استفاده از واکسن HPV، ادامه غربالگری منظم و رفتارهای محافظتی میتوانند اثر این ویروس را کاهش دهند. واکسیناسیون نه تنها فرد را محافظت میکند بلکه از شرکای جنسی آینده نیز مراقبت مینماید؛ بنابراین سرمایهگذاری در پوشش واکسیناسیون و آموزش عمومی یک اولویت سلامت عمومی جهانی است.