در دهههای اخیر، مقاومت باکتریها در برابر آنتیبیوتیکها به یکی از بزرگترین تهدیدهای پزشکی جهان تبدیل شده است؛ تهدیدی که اگر مهار نشود، ممکن است بشریت را وارد بحرانی مشابه دوران پیش از کشف پنیسیلین کند. اما اکنون دانشمندان معتقدند که راه نجات، در بازگشت به یکی از روشهای قدیمی اما هوشمندانه پنهان شده است: درمان با فاژها (Bacteriophage Therapy).
بازگشت به گذشته: داستان فاژها پیش از پنیسیلین
بسیاری از ما داستان معروف کشف پنیسیلین توسط الکساندر فلمینگ را شنیدهایم؛ دارویی که انقلابی در پزشکی ایجاد کرد. اما کمتر کسی میداند که بیش از یک دهه پیش از آن، روش درمانی دیگری با نام فاژتراپی کشف شده بود.
فاژها (یا باکتریوفاژها) نخستینبار در سال ۱۹۱۵، همزمان با جنگ جهانی اول، شناسایی شدند. این ویروسهای ویژه میتوانند بهطور مستقیم به باکتریهای بیماریزا حمله کرده و آنها را نابود کنند. برخلاف آنتیبیوتیکها که طیف وسیعی از باکتریها را هدف قرار میدهند، فاژها تنها بر یک گونه خاص متمرکز میشوند و با آلوده کردن سلول باکتری، در نهایت آن را از درون تخریب میکنند.
با وجود کارایی مناسب، این روش در قرن بیستم کنار گذاشته شد، چرا که آنتیبیوتیکها سادهتر و در دسترستر بودند.
چالشی بزرگ: مقاومت آنتیبیوتیکی (AMR)
اما امروز، پس از گذشت بیش از یک قرن، باکتریها خود را با شرایط جدید سازگار کردهاند. بسیاری از گونههای خطرناک، مقاومت آنتیبیوتیکی پیدا کردهاند و داروهای رایج دیگر بر آنها اثر ندارند.
طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، در صورت ادامه این روند، تا سال ۲۰۵۰ سالانه بیش از ۱۰ میلیون نفر ممکن است به دلیل عفونتهای مقاوم به دارو جان خود را از دست بدهند. این عدد بسیار نگرانکننده است و نشان میدهد باید روشهای درمانی جدیدی را در نظر گرفت.
کشف علمی جدید: سیستم دفاعی باکتریها در برابر فاژها
تازهترین پژوهشها که توسط تیمی از دانشگاه ملبورن و دانشگاه عبری اورشلیم انجام شده، یکی از شگفتانگیزترین سازوکارهای دفاعی باکتریها را آشکار کرده است.
دانشمندان با استفاده از ژنتیک باکتریایی، میکروسکوپ فلورسانس و توموگرافی الکترونی، پروتئینی به نام YjbH را شناسایی کردند که نقش حسگر را در سلول باکتری بازی میکند. این پروتئین میتواند حضور فاژ را تشخیص دهد و در واکنش، بخشی از سلول را منقبض کرده و آن قسمت آلوده را جدا کند؛ درست مثل قطع عضو برای جلوگیری از گسترش عفونت.
با این کار، ویروس فاژ در یک بخش جداگانه از سلول محبوس میشود و دیگر نمیتواند تکثیر شود. پژوهشگران این سازوکار را نخستین نمونه از سیستم دفاع ضد فاژ میدانند که تاکنون شناسایی شده است.
راهکار آینده: غیرفعال کردن سیستم دفاعی باکتریها
اکنون که دانشمندان مکانیسم دفاعی باکتریها را درک کردهاند، میتوانند روی ساخت ترکیباتی تمرکز کنند که این حسگر را غیرفعال کرده و به فاژها اجازه دهند بدون مزاحمت وارد سلول شده و باکتری را نابود کنند. این راه میتواند مسیر تازهای برای مقابله با باکتریهای مقاوم به دارو باز کند.
درمان با فاژها؛ نگاهی دوباره به روش فراموششده
ایده استفاده از فاژها برای درمان عفونتها موضوع جدیدی نیست. برای مثال، در دانشکده پزشکی ییل، کتابخانهای از فاژها وجود دارد که میتوان از آن برای شناسایی بهترین گزینه درمانی استفاده کرد.
در عمل، پزشکان میتوانند نمونه باکتری از بیمار گرفته و در آزمایشگاه، مناسبترین فاژ را برای نابودی آن انتخاب کنند. فاژ انتخابشده میتواند به شکلهای مختلف مانند استنشاق، تزریق یا خوراکی به بدن بیمار وارد شود.
همچنین امروزه پژوهشگران از هوش مصنوعی (AI) برای تحلیل رفتار فاژها و بهینهسازی درمانها استفاده میکنند. این فناوری میتواند روند انتخاب فاژ مناسب را سریعتر و دقیقتر کند.
نگاه رو به آینده: تلفیق علم گذشته با فناوری امروز
در بیش از صد سال گذشته، آنتیبیوتیکها نجاتدهنده میلیونها انسان بودهاند، اما امروز زمان آن رسیده که علم پزشکی یک گام به جلو بردارد و به گذشته نگاهی دوباره بیندازد.
ترکیب فناوریهای نو مانند هوش مصنوعی با درمانهای کلاسیک مانند فاژها میتواند راهی تازه برای نجات بشر از بحران سوپرباگها باشد.