بحث بر سر ساختار حکمرانی هوش مصنوعی در ایران هنوز داغ است: آیا باید سازمان ملی هوش مصنوعی احیا شود یا ادامه مسیر با ستاد زیر نظر معاون اول و دبیری معاونت علمی خواهد بود؟ این سوال نه فقط رنگ و بوی سیاسی دارد، بلکه پیامدهای اجرایی، مالی و راهبردی برای توسعه فناوریهای هوش مصنوعی در کشور به همراه دارد.
چرا اختلاف بر سر «ستاد» و «سازمان» اهمیت دارد؟
ماجرا از این قرار است که دولت امسال ستادی را زیر نظر معاون اول رئیسجمهور تشکیل کرد و دبیری آن را به معاونت علمی سپرد. دولت استدلال میکند ساختار ستادی فعلی برای سرعت بخشی و کارآمدی در پیشبرد اهداف هوش مصنوعی کافی است و از گسترش بیش از حد بدنه دولت و افزایش بروکراسی جلوگیری میکند. از سوی دیگر، مجلس با استناد به طرح ملی توسعه هوش مصنوعی خواهان بازگشت به سازمان ملی هوش مصنوعی است تا این نهاد به شکل مستقل و بالادستی نقش راهبری و سیاستگذاری کلان را ایفا کند.
واکنش رسمی دولت: تمرکز بر کارایی و جلوگیری از افزایش هزینههای دولتی
در نشست خبری سخنگوی دولت، تاکید شد که هدف تشکیل هر سازمانی رسیدن به اهداف مشخص است و تشکیل نهاد جدید لزوماً سریعترین یا کاراترین راه نیست. یکی از نگرانیهای مطرحشده در بدنه دولت، افزایش بار مالی و زمانبر بودن تثبیت سازمان جدید است. به همین دلیل، جمعبندی فعلی دولت این است که وظایف مرتبط با هوش مصنوعی در قالب یک ستاد ذیل معاون اول، با دبیری معاونت علمی و با سرعت و کارآمدی بیشتر دنبال شود.
مخلص کلام اینکه دولت خواهان حفظ چابکی و جلوگیری از ایجاد ساختارهای دولتی بزرگتر است؛ همان رویکردی که در سایر حوزههای علوم همگرا نیز سابقه داشته و به گفته مقامات، منجر به پیشرفتهای ملموس شده است.
مواضع مجلس: سازمان باید مستقل و بالادستی بماند
مجلس اما نظر دیگری دارد. نمایندگان بر این باورند که برای ساماندهی جامع و راهبردی حوزه هوش مصنوعی، یک نهاد مستقل در سطحی بالاتر از وزارتخانهها و زیر نظر ریاستجمهوری لازم است. سخنگوی کمیسیون صنایع و معادن مجلس اعلام کرده نمایندگان با پیشنهاد تبدیل سازمان به ستاد که ذیل معاونت علمی قرار گیرد، موافقت نکردهاند و اصرار بر حفظ جایگاه سازمانی و عدم تنزل نقش این نهاد دارند.
دلایل نمایندگان برای حفظ سازمان ملی هوش مصنوعی
- لزوم وجود نهاد بالادستی برای هماهنگی میان وزارتخانهها و نهادهای مختلف.
- تامین استقلال تصمیمگیری و اجتناب از تداخل تشکیلاتی که ممکن است باعث کندی سیاستگذاری شود.
- توانایی برنامهریزی بلندمدت و تأمین منابع پایدار برای پروژههای زیربنایی و پژوهشی.
میانجیگری نهادهای فرهنگی و دعوت به تأمل
عبدهحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در نامهای به رئیس مجلس خواستار توقف موقت طرح ملی توسعه هوش مصنوعی از دستور کار مجلس شد تا موضوع در جلسه مشترک کمیسیونهای مرتبط، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و معاونت علمی به طور جامعتر بررسی شود. اشاره وی به مصوبات قبلی شورا و هیأت وزیران نشان میدهد که در سطوح مختلف نیز نگرانی و تمایل به بررسی عمیق و هماهنگ این تغییرات وجود دارد.
چه سرنوشتی در انتظار ستاد و سازمان است؟
حسین افشین، معاون علمی رئیسجمهور، در گفتگو با رسانهها تاکید کرده است که حتی در صورت تصویب طرح ملی هوش مصنوعی در مجلس و بازگشت سازمان ملی هوش مصنوعی، ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوش مصنوعی در ساختار دولت باقی خواهد ماند و فعالیت خواهد کرد. اما یک نکته کلیدی وجود دارد: تشکیل سازمان دارای بار مالی است و بنابراین لازم است نظر هیأت وزیران و دولت در اینباره مشخص شود.
بهعبارت دیگر، حتی اگر مجلس به احیای سازمان رأی دهد، مسیر اداری و حقوقی باید تکمیل شود: دولت باید بار مالی را بپذیرد و مطابق اصل ۷۵ قانون اساسی، طرحهایی که بار مالی دارند معمولاً باید به هیأت وزیران ارسال شده و مورد بررسی قرار گیرند. در صورت قرار گرفتن طرح تحت شمول اصل ۷۵، مراحل بعدی برای اجرا و تامین منابع تعیین خواهد شد.
پیامدهای فنی و راهبردی برای اکوسیستم هوش مصنوعی
تصمیم درباره ساختار حکمرانی صرفاً یک موضوع اداری نیست. انتخاب بین ستاد و سازمان میتواند تاثیرات زیر را بر اکوسیستم پژوهشی، صنعتی و زیستبوم نوآوری کشور داشته باشد:
- سیاستگذاری کلان: وجود سازمان مستقل میتواند سیاستگذاری بلندمدت و تعیین اولویتهای ملی را تسهیل کند.
- هماهنگی بینبخشی: سازمان بالادستی احتمالاً قدرت بیشتری برای هماهنگی بین وزارتخانهها، دانشگاهها، صنعت و نهادهای امنیتی دارد.
- منابع و پایداری: سازمان مستلزم تخصیص بودجه و نیروی انسانی ثابت است که میتواند پروژههای زیربنایی را تضمین کند، اما بار مالی بیشتری بر دولت تحمیل میکند.
- سرعت عملیات: ستاد ممکن است چابکتر باشد و در کوتاهمدت اجرا را تسریع کند، اما ممکن است در تنظیم چارچوبهای بلندمدت ضعیفتر عمل کند.
چه باید کرد؟ نقاط چالشی و پیشنهادات کارشناسی
برای خروج از شرایط بلاتکلیفی، برخی پیشنهادات کارشناسی قابل طرح است:
- بررسی مشترک و فنی: تشکیل جلسه مشترک کمیسیونهای مجلس، معاونت علمی، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و نمایندگان هیأت وزیران برای ارزیابی اثرات مالی، حقوقی و راهبردی.
- الگوی میانی: طراحی مدلهای ترکیبی مانند حفظ ستاد برای اجرای سریع مأموریتها و ایجاد یک مرجع راهبردی مستقل با اختیارات هماهنگکننده و نه الزاماً یک ساختار دولتی گسترده.
- مشخص کردن وظایف: تعریف دقیق وظایف، اختیارات و سازوکارهای تامین منابع برای هر گزینه تا از موازیکاری و تداخل جلوگیری شود.
- شفافیت و مشارکت ذینفعان: دعوت از فعالان بخش خصوصی، دانشگاهها و سازمانهای مردمنهاد برای مشورت و ارزیابی پیامدها.
در نهایت، تصمیم نهایی در تقاطع منافع سیاسی، الزامات مالی و نیازهای توسعهای کشور قرار دارد. آنچه روشن است این است که بیتوجهی یا تصمیم شتابزده میتواند هزینههای فرصت بالایی برای توسعه هوش مصنوعی در ایران به همراه داشته باشد. هر انتخابی گرفته شود، شفافیت در فرآیند تصمیمگیری، تحلیل هزینه-فایده و مشارکت ذینفعان، کلید کاهش ریسک و افزایش کارآیی خواهد بود.
