بسیاری از ما دستکم یکبار در شبِ ماه کامل بیدار ماندهایم و به نور سردِ ماه خیره شدهایم و پرسیدهایم: آیا این فقط یک حسِ قدیمی است یا واقعاً ماه روی خواب و ذهن ما تاثیر دارد؟ پژوهشهای اخیر نشان میدهند که پاسخ ساده نیست؛ ماه میتواند تأثیری اندک اما قابل اندازهگیری بر خواب داشته باشد، اما ارتباط مستقیم و گسترده با بیماریهای روانی همچنان اثبات نشده است.
ماه کامل و خواب: یافتههای علمی چه میگویند؟
مطالعات متعدد در دهههای اخیر الگوهای خواب مردم را در اطراف فازهای ماه بررسی کردهاند. نتایج تکرارشونده نشان میدهد در شبهایی که به ماه کامل نزدیک میشویم، بهطور متوسط زمان خواب حدود 15 تا 30 دقیقه کاهش پیدا میکند، زمان به خواب رفتن طولانیتر میشود و میزان خواب عمیق (مرحلهٔ بازسازیکننده) کمتر میشود. این اثر در مناطقی که نور مصنوعی کم است — مثل مناطق روستایی یا هنگام کمپینگ — قویتر بروز میکند.
جمعیتشناسیهای بزرگمقیاس نیز الگوی دیرتر خوابیدن و مدت خواب کمتر را در روزهای پیش از ماه کامل گزارش کردهاند. این یافتهها نشان میدهد که تنها شانس و تصادف نیست؛ یک مکانیسم فیزیولوژیک محتمل در پشت این تغییرات وجود دارد.
چرا نور ماه میتواند ساعت بیولوژیک را جابهجا کند؟
کلید اصلی مفهومِ «چرا» به نور برمیگردد. بدن انسان دارای ساعت درونی یا ریتم شبانهروزی است که با تغییرات نور و تاریکی همگام میشود. ملاتونین، هورمونی که از غدهٔ صنوبری (پینهآل) ترشح میشود، پیامِ خواب را به مغز میفرستد و تولید آن با کاهش نور بیرونی افزایش مییابد. نور قویِ ماه در عصر و شب میتواند تا حدی همین مسیر را مختل کند: تولید ملاتونین را کاهش داده، زمان خواب را عقب بیندازد و مغز را هوشیارتر نگه دارد.
نکتهٔ مهم این است که تأثیر نور ماه معمولاً کوچک است؛ برای اکثریت مردم کاهش خواب بین 15 تا 30 دقیقه قابلمشاهده است. اما اگر فردی پیشازاین مبتلا به بیخوابی مزمن یا یک بیماری روانی حساس به تغییر خواب باشد، همین تغییر جزئی میتواند اثرات بزرگتری در عملکرد روزانه و وضعیت روانی او داشته باشد.
رابطهٔ ماه با سلامت روان: افسانه یا نگرانی واقعی؟
افسانهها از قرون گذشته ماه را عامل «جنون» و رفتارهای عجیب میدانستند و حتی واژهٔ «لونا» (luna) ریشهٔ کلمهٔ «لوناچِی» (lunacy) در انگلیسی است. نظریهٔ کلاسیک این بوده که خواب کمتر در شبِ ماهِ کامل میتواند موجب تحریکپذیری، حملات روانپریشی یا تشدید بیماریهایی مانند اختلال دوقطبی و صرع شود.
علمِ مدرن یک نکتهٔ کلیدی به این تصویر اضافه میکند: کمخوابیِ مزمن یا حتی یک شب خوابِ نامناسب میتواند بهخودیخود اضطراب، خلق پایین و افزایش خطر تشدید بیماریهای روانی را افزایش دهد. بنابراین اگر ماه باعث کاهش اندک خواب شود، این کاهش ممکن است برای افرادی که حساسیت بیشتری دارند (مانند مبتلایان به افسردگی، دوقطبی یا نوجوانان) مهم شود.
با این حال وقتی محققان دادههای بزرگمقیاس را بررسی کردهاند، شواهد مداوم و قاطعی که نشان دهد فازهای ماه باعث افزایش ناگهانیِ بستریها، تشدید اپیزودهای روانپزشکی یا موجی از حوادث پزشکی میشوند، در سطح جهانی مشاهده نشده است. برخی گزارشهای محلی — مانند افزایش محدود استفاده از بستبندی در بیمارستانهای روانی در برخی دورهها در هند یا افزایش ناچیز بستریهای اسکیزوفرنی در برخی مطالعات چین — وجود دارند، اما این نتایج سازگار و جهانی نیستند و ممکن است تحت تأثیر عوامل فرهنگی یا رویههای درمانی محلی باشند.
نظریههای دیگر و دلیل ردّ آنها
گذشته از نور، نظریههایی مانند تأثیر جاذبهٔ ماه (نیروی جزر و مد) بر بدن انسان یا تغییرات ژئومغناطیسی مطرح شدهاند. بررسیها نشان دادهاند که نیروی جاذبهای که ماه بر انسان وارد میکند در مقیاس بسیار کوچک است و توانایی ایجاد تغییرات فیزیولوژیک معنادار را ندارد. مطالعاتِ مربوط به تغییرات مغناطیسی و فشار جو نیز نتایج ناهمگنی ارائه کردهاند و نمیتوانند توضیح قوی و ثابتی برای تغییرات خواب ارائه دهند.
بنابراین نورِ شبانه — از منابع طبیعی یا مصنوعی — محتملترین عاملِ رابط است که با مکانیسمهای شناختهشدهٔ بیولوژیکی مانند کاهش ملاتونین و تاخیرِ فاز ریتم شبانهروزی کار میکند.
درسهایی برای خواب بهتر در دنیای روشن امروز
چه ماه مقصرِ مستقیم باشد یا نه، پیام روشنی وجود دارد: نورِ شب اهمیت دارد. در عصر گوشیهای هوشمند و روشنایی شهری گسترده، تأثیر نور مصنوعی بر خواب بسیار بزرگتر از نور ماه است. به همین دلیل متخصصان خواب توصیه میکنند:
- یک تا دو ساعت پیش از خواب نورهای روشن را کم کنید و از صفحهنمایشها دوری کنید یا حالت شب/فیلتر آبی را فعال کنید.
- اگر در شبِ ماه کامل احساس بیخوابی میکنید، از پردههای پوشاننده یا ماسک چشم استفاده کنید تا نور محیطی کاهش یابد.
- به جای تغییر موقت ساعتها، سیاستهای زمانی و کاری سازگار با ریتم شبانهروزی (مثل زمان استاندارد دائمی) میتوانند سلامت جمعی را بهبود بخشند.
در نهایت، اگر بیخوابی یا تغییرات شدید در خلق و خو را مرتباً تجربه میکنید، پیگیری پزشکی و ارزیابیِ مشکلات خواب یا اختلالات روانی لازم است. اغلب عاملِ اصلی نزدیکتر از ماه است—نور در دستِ شما و عاداتِ روزمرهتان.
تصور کنید: یک شبِ روشن، نور ماه روی پردهٔ اتاقتان میتابد و تلفن همراهتان هم نورِ زمینه را اضافه میکند. حذف یا کاهش هر یک از این منابع نور میتواند تفاوت بزرگی در کیفیت خواب ایجاد کند. پس اگر در شبهای ماه کامل سخت به خواب میروید، ابتدا به سراغ راهکارهای سادهٔ کنترل نور بروید — اغلب مشکل از دستِ خودمان است، نه فقط از آسمان.
