هر بار که سراغ آبنبات، شیرینی، نوشابه یا حتی یک لیوان آبمیوه میروید، در دهانتان یک «آزمایشگاه میکروبی» فعال میشود. در چند دقیقه اول پس از خوردن قند، باکتریها، بزاق و مینای دندان وارد یک نبرد شیمیایی میشوند؛ جدالی که اگر تکرار شود، به پوسیدگی و حفرههای دردناک ختم خواهد شد.
از اولین لقمه تا «شوک اسیدی» در دهان
بر طبق پژوهشهای علمی، سطح دندانها در ظاهر سخت و پایدار است، اما لایه بیرونی آنها، یعنی مینای دندان، در برابر تغییرات شیمیایی محیط دهان بسیار حساس است. مینای دندان از بلورهای معدنی – عمدتاً هیدروکسیآپاتیت – ساخته شده که در محیط اسیدی بهتدریج حل میشوند. اینجا همان جایی است که قند و میکروبیولوژی دهان وارد داستان میشوند.
بهمحض اینکه لقمه شیرین یا نوشیدنی حاوی قند وارد دهان میشود، باکتریهای ساکن دهان – بهخصوص گونههای پوسیدگیزا مانند استرپتوکوک موتانس – با سرعت به سراغ این سوخت پرانرژی میروند. آنها قند را در واکنشهای متابولیک به انرژی و اسیدهای آلی، مانند اسید لاکتیک، تبدیل میکنند. این فرایند فقط چند ثانیه زمان میبرد، اما اثرش بر دندانها میتواند سالها باقی بماند.
در نتیجه، pH (اسیدیته) دهان بهسرعت پایین میآید و محیطی اسیدی شکل میگیرد؛ گاهی در حدی که ظرف یک تا دو دقیقه پس از خوردن خوراکیهای قندی، اسید تولیدشده میتواند شروع به حلکردن مواد معدنی مینای دندان کند. این «سقوط اسیدی» اگرچه کوتاه بهنظر میرسد، اما با تکرار در طول روز، به فرسایش مداوم سطح دندان منجر میشود.
بزاق؛ خط دفاعی شیمیایی بدن
خبر خوب این است که بزاق بهعنوان سیستم دفاعی طبیعی دهان، بلافاصله وارد عمل میشود. بزاق نهتنها قندها و ذرات غذایی باقیمانده روی دندانها را تا حدی شستوشو میدهد، بلکه بهدلیل داشتن مواد بافری (مانند بیکربنات)، اسیدهای تولیدشده را خنثی میکند و pH را دوباره به محدوده بیخطر نزدیک میکند.
علاوه بر این، دهان محل استقرار جمعیت متنوعی از باکتریهاست. همه این میکروبها «بد» نیستند؛ بسیاری از گونههای غیرپوسیدگیزا با مصرف منابع غذایی و اشغال فضا، باکتریهای مولد پوسیدگی را بهطور رقابتی مهار میکنند. این تعادل میکروبی، که در میکروبیولوژی دهان با عنوان «هومئوستازی میکروبی» شناخته میشود، برای سلامت دندانها حیاتی است.
اما زمانی که مصرف قند – از شیرینیها تا نوشابههای حاوی شکر یا شربت ذرت پرفروکتوز – مکرر و در طول روز پراکنده باشد، این تعادل بههم میخورد. بزاق فرصت کافی برای خنثیکردن اسیدها پیدا نمیکند، باکتریهای مفید عقبنشینی میکنند و گونههای پوسیدگیزا دست بالا را در زیستبوم دهان بهدست میآورند.
پلاک میکروبی؛ قلعه چسبناکی روی دندانها
آسیب قند به دندان تنها به تولید اسید محدود نمیشود. باکتریهای پوسیدگیزا از قندها برای ساخت لایهای چسبناک بر سطح دندانها استفاده میکنند که در زبان علمی «بیوفیلم» و در دندانپزشکی روزمره «پلاک دندانی» نامیده میشود. این بیوفیلم یک ماتریس پیچیده از پلیساکاریدها، پروتئینها و سلولهای باکتریایی است که مانند یک قلعه محافظ به سطح مینای دندان میچسبد.
ویژگی نگرانکننده بیوفیلم این است که بدون نیروی مکانیکی – مثل مسواکزدن منظم یا جرمگیری در مطب دندانپزشک – بهسختی از سطح دندان جدا میشود. وقتی این لایه چسبناک شکل گرفت، نقش یک «دیوار دفاعی» در برابر بزاق را هم بازی میکند؛ یعنی اجازه نمیدهد بزاق بهخوبی به سطح دندان برسد و اسیدها را خنثی کند.
در این شرایط، باکتریهای پوسیدگیزا که توانایی تحمل محیطهای اسیدی را دارند، درون این قلعههای میکروبی بهخوبی زنده میمانند و تکثیر میشوند، در حالی که بسیاری از باکتریهای مفیدتر در چنین محیطی از بین میروند. نتیجه، اسیدی باقیماندن طولانیمدت محیط دهان و حل شدن تدریجی مواد معدنی مینای دندان است؛ مسیری که در نهایت به حفره واضح، درد هنگام خوردن غذای شیرین یا سرد و نیاز به ترمیم دندان ختم میشود.
چگونه از دندانها در برابر قند محافظت کنیم؟
برای کاهش خطر پوسیدگی دندان، هدف اصلی این است که مدتزمانی را که دندانها در معرض محیط اسیدی قرار میگیرند، کوتاه کنیم و فرصت بازسازی را به مینای دندان بدهیم.
قند را کمتر و هوشمندانهتر مصرف کنید
میکروبیولوژی دهان نشان میدهد که «الگوی مصرف» قند، بهاندازه «مقدار مصرف» اهمیت دارد. بهتر است خوراکیها و نوشیدنیهای شیرین را در کنار وعدههای اصلی غذایی مصرف کنید، نه اینکه در طول روز مدام میانوعده شیرین بخورید. هنگام وعدههای اصلی، ترشح بزاق افزایش مییابد و این کمک میکند قند و اسید سریعتر از محیط دهان پاک شوند.
در مقابل، خوردن مداوم تنقلات شیرین، آبمیوه، نوشابه یا قهوه و چای شیرینشده در فواصل کوتاه، به این معناست که دندانها تقریباً تمام روز در معرض حملات اسیدی قرار دارند. این چرخه مداوم اسیدسازی، فرصت بازگشت مواد معدنی به مینای دندان (فرایند «رِمینهرالیزاسیون») را میگیرد.
مسواک، نخ دندان و کنترل پلاک
حتی اگر رژیم غذایی شما کاملاً بدون قند هم نباشد، کنترل بیوفیلم یا همان پلاک، میتواند تا حد زیادی از دندانها محافظت کند. مسواکزدن منظم با خمیردندان حاوی فلوراید – دستکم دو بار در روز، بهویژه پس از وعدههای اصلی – لایه پلاک را میشکند و از تجمع قلعههای باکتریایی روی دندانها جلوگیری میکند.
نخ دندان روزانه، بخش مهمی از این راهبرد است؛ زیرا پلاک در فضاهای بین دندانی – جایی که مسواک بهسختی میرسد – بهسرعت تشکیل میشود. پاکسازی این نواحی، خطر پوسیدگی بیندندانی و التهاب لثه را بهطور چشمگیری کاهش میدهد.
نقش فلوراید و معاینات دورهای
فلوراید، مادهای معدنی است که در دهههای اخیر یکی از محورهای اصلی دندانپزشکی پیشگیرانه بوده است. فلوراید با تقویت ساختار مینای دندان و کمک به بازگشت مواد معدنی، مقاومت دندان در برابر حملات اسیدی را افزایش میدهد. استفاده از خمیردندانهای حاوی فلوراید و در صورت نیاز، درمانهای حرفهای فلوراید در مطب دندانپزشک، بهویژه برای کودکان و افراد با ریسک بالای پوسیدگی، توصیه میشود.
معاینات دورهای دندانپزشکی نیز به تشخیص زودهنگام نواحی در معرض پوسیدگی کمک میکند؛ در این مرحله، هنوز میتوان با اصلاح رژیم غذایی، بهبود بهداشت دهان و گاهی درمانهای محافظهکارانه، از تبدیل این نواحی به حفرههای عمیق جلوگیری کرد.
جمعبندی: هر لقمه شیرین، یک آزمایش شیمیایی
آنچه در دهان پس از خوردن قند رخ میدهد، نمونهای زنده از میکروبیولوژی، شیمی و فیزیولوژی است که در کنار هم کار میکنند. باکتریها قند را به اسید تبدیل میکنند، اسید به مینای دندان حمله میکند، بزاق تلاش میکند اوضاع را متعادل کند، و بیوفیلمها مانند قلعههایی چسبناک، موازنه را به نفع باکتریهای پوسیدگیزا تغییر میدهند.
کنترل این چرخه در دست خود ماست: کاهش دفعات مصرف قند، استفاده از راهبردهای سادهای مانند مسواک، نخ دندان و محصولات حاوی فلوراید، و مراجعه منظم به دندانپزشک. دفعه بعدی که سراغ یک شیرینی خوشطعم میروید، شاید بد نباشد به این فکر کنید که در همان لحظه، روی سطح دندانهایتان چه آزمایش کوچک اما مهمی در حال انجام است.
