تایمز اسرائیل در مقاله اخیر خود به هوش مصنوعی در ایران و پیشرفت چشمگیر آن پرداخته است. در ادامه به بررسی این مقاله میپردازیم. ایران در سالهای اخیر با شتابی غیرمعمول به توسعه هوش مصنوعی پرداخته؛ فناوریای که دیگر فقط مسئلهای علمی یا اقتصادی نیست و بهعنوان ابزاری برای قدرت ملی، امنیت سایبری و رقابتهای ژئوپلیتیک در برابر رقبایی مثل اسرائیل و ایالات متحده دیده میشود. این مقاله تحولات کلیدی، ساختار نهادی، کاربردهای نظامی و چالشهای پیشروی پروژه ملی هوش مصنوعی ایران را بررسی میکند.
چگونگی سازماندهی و جهتگیری سیاستگذاری
در سطوح عالی تصمیمگیری، جمهوری اسلامی و نهادهای دولتی هوش مصنوعی را «اولویت راهبردی» اعلام کردهاند. از سخنان رهبر جمهوری اسلامی تا مصوبات مجلس، پیامی روشن وجود دارد: ایران نباید صرفا مصرفکننده فناوریهای خارجی باشد، بلکه باید لایههای عمیق این فناوری را بشناسد و ظرفیتهای مستقل خود را بسازد. مصوبه مجلس در ژوئن 2024 که «سند ملی هوش مصنوعی» و تشکیل «سازمان ملی هوش مصنوعی» را شامل میشد، تلاشی نظاممند برای ایجاد زیرساخت ملی، توسعه نیروی انسانی و نقشآفرینی پژوهشی بینالمللی را رقم زد.
شبکه نهادی و بازیگران کلیدی
پشتیبانی سیاسی و نهادی تنها یک بخش از تصویر است. نهادهای تحقیقاتی دولتی، دانشگاهها، شرکتهای دانشبنیان، و واحدهای وابسته به نیروهای مسلح همه در یک چارچوب هماهنگ قرار گرفتهاند تا اکوسیستم هوش مصنوعی شکل بگیرد. مقامات اجرایی بر سرمایهگذاری در آموزش متخصصان جوان و توسعه زیرساخت شرکتهای نوپا تأکید میکنند، در حالی که پژوهشگران وابسته به نهادهای امنیتی راهبردهای ادغام هوش مصنوعی در تصمیمگیریهای نظامی و عملیات میدانی را دنبال میکنند.
کاربردهای عملی: از خدمات عمومی تا میدان نبرد
دولت ایران اجرای پلتفرمهای بومی آزمایشی را در حوزههایی مانند پزشکی، اقتصاد، حملونقل و آموزش آغاز کرده که نشاندهنده تلاش برای کاربردهای مدنی است. در کنار این برنامهها، استفادههای دفاعی و نظامی هم بهسرعت توسعه یافتهاند:
- ادغام هوش مصنوعی در سامانههای موشکی و هوایی و سامانههای هدفگیری دقیق.
- بهکارگیری مدلهای زبانی برای تحلیل اطلاعات، شناسایی تهدیدات و تسریع تصمیمگیری نظامی.
- استفاده عملیاتی از سامانههای خودکار برای هدایت عملیات سایبری و نفوذ اطلاعاتی.
فرماندهان نظامی، از جمله فرماندهان سپاه، هوش مصنوعی را در حوزههای هدفگیری دقیق و بهبود واکنشهای رزمی حیاتی خواندهاند. این نگاه باعث شده پژوهشها و پروژهها در دانشگاهها و موسسات پژوهشی با اهداف نظامی نیز همراستا شوند.
تهدیدها و نمونههای عملی نفوذ سایبری
در کنار تأکید مقامات بر کاربردهای «دفاعی»، شرکتهای بزرگ فناوری غربی مانند مایکروسافت، گوگل و OpenAI گزارشهایی درباره استفاده بازیگران وابسته به ایران از مدلهای زبانی برای اهداف تهاجمی منتشر کردهاند. نمونههای برجسته شامل:
- تولید محتوای چندزبانه و روایتهای اختلافافکن در جریان انتخابات و عملیات روانی.
- استفاده از ابزارهای تجاری هوش مصنوعی برای اسکن آسیبپذیریهای سیستمهای کنترل صنعتی و پنهانسازی بدافزارها.
- پویش و شناسایی زیرساختهای حساس نظامی و فضایی و آموزش عملیاتی برای حملات پیچیدهتر.
ریسکها، ملاحظات حقوقی و بینالمللی
ایجاد و توسعه ظرفیتهای مستقل هوش مصنوعی با مزایا همراه است، اما ریسکهای بزرگی هم دارد: از آثار مخرب عملیات خودکار سایبری تا تشدید رقابتهای منطقهای. رهبران ایران از احتمال شکلگیری سازوکارهای بینالمللی برای محدودسازی دسترسی به فناوری هوش مصنوعی هشدار دادهاند و تأکید کردهاند که کشور باید قابلیتهای خود را در سطح سختافزار و نرمافزار ارتقا دهد. در سطح جهانی هم نگرانی درباره استفاده نظامی از هوش مصنوعی و نیاز به قوانین، استانداردها و سازوکارهای شفافیت و کنترل وجود دارد.
چشمانداز فنی و ظرفیتهای لازم
برای تحقق هدف استقلال فناورانه، ایران باید در چند حوزه کلیدی سرمایهگذاری کند: توسعه مدلهای زبانی بومی، زیرساختهای محاسباتی و مراکز داده، آموزش تخصصی نیروی انسانی در یادگیری ماشین و امنیت سایبری، و ایجاد زنجیره تامین سختافزاری مستقل. این مسیر نیازمند همکاری دانشگاهی-صنعتی، جذب و نگهداشت استعدادها و تعامل هوشمند با بازیگران بینالمللی است—حتی اگر روابط پیچیدهای وجود داشته باشد.
نتیجهگیری: یک پروژه ملی با پیامدهای فرابخشی
پروژه هوش مصنوعی در ایران بیش از یک برنامه فناوری است؛ این یک تلاش ملی راهبردی است که اقتصاد، حکمرانی، امنیت و دیپلماسی را در بر میگیرد. اگر زیرساختها و سرمایه انسانی طراحیشده بهطور مؤثر شکل گیرد، این پروژه میتواند تواناییهای جدیدی در عرصه سایبری و نظامی ایجاد کند و نقشی تعیینکننده در رقابتهای منطقهای و بینالمللی ایفا نماید. در عین حال، تعامل با جامعه بینالمللی برای وضع قواعد بازی، مدیریت خطرات و جلوگیری از تسری مخاطرات خودکار نظامی، یکی از دشوارترین و ضروریترین چالشهای پیش رو خواهد بود.
