چرا قیمت رم انقدر اوج گرفته است؟ پشت‌پرده بحران جدید!

رم تا چند سال پیش یکی از ساده‌ترین قطعات یک کامپیوتر بود؛ ظرفیت را انتخاب می‌کردید، سرعت و سازگاری با مادربرد را چک می‌کردید، ماژول‌ها را روی سیستم می‌گذاشتید و برای مدت‌ها فراموشش می‌کردید. اما حالا همین قطعه ظاهراً ساده، به یکی از پیچیده‌ترین و پرنوسان‌ترین بخش‌های بازار سخت‌افزار تبدیل شده است.

اگر اخبار تکنولوژی را دنبال کرده باشید، حتماً دیده‌اید که قیمت رم در مدت کوتاهی جهش شدیدی داشته؛ جهشی که فقط به کیس‌های گیمینگ یا سیستم‌های اسمبل‌شده محدود نمی‌شود و از لپ‌تاپ و موبایل گرفته تا سرور و دیتاسنتر را تحت‌تأثیر قرار داده است. پشت این گرانی، فقط یک «قیمت‌سازی مقطعی» نیست؛ بلکه چند تغییر عمیق در نحوه تولید حافظه، نوع مشتریان و استراتژی درآمدی شرکت‌های بزرگ حافظه در هم گره خورده‌اند.

بازار رم؛ از یک قطعه ساده تا گلوگاه دنیای AI

در مرکز این ماجرا، DRAM قرار دارد؛ همان نوع حافظه‌ای که تقریباً در تمام دستگاه‌های دیجیتال امروزی می‌بینیم: کامپیوترهای رومیزی، لپ‌تاپ‌ها، گوشی‌های هوشمند، کنسول‌های بازی، سرورها و حتی خودروها. بیشتر ما به آن «رم» می‌گوییم، اما در عمل، بیشتر ماژول‌های سیستم‌عاملی امروز از خانواده DRAM هستند؛ از DDR4 و DDR5 گرفته تا LPDDR، GDDR و HBM.

این فرمت‌ها برای کاربری‌های متفاوتی بهینه شده‌اند، اما همه در یک اکوسیستم تولیدی مشترک ساخته می‌شوند؛ اکوسیستمی که عملاً در اختیار سه غول اصلی حافظه است: SK Hynix، سامسونگ و Micron. طبق آمار، این سه شرکت بیش از ۹۰ درصد بازار رم دنیا را در اختیار دارند و در حوزه NAND (حافظه پایه SSDها) هم بازیگران اصلی محسوب می‌شوند. چند تولیدکننده دیگر مثل CXMT و Nanya هم حضور دارند، اما در مقایسه با این سه، سهم محدودی دارند و عمدتاً در بازار چین فعال‌اند.

سال‌ها این تمرکز برای کاربران مشکل‌ساز به نظر نمی‌رسید. تولید پایدار بود، تقاضا نسبتاً قابل پیش‌بینی، و تغییرات قیمت اغلب آن‌قدر تدریجی بود که مصرف‌کننده و سازنده بتوانند برنامه‌ریزی کنند؛ کمی گران، کمی ارزان، و اگر عجله نداشتید، همیشه می‌شد تا بلک‌فرایدی بعدی صبر کنید.

اما این تعادل آرام، بی‌سر و صدا شروع به شکستن کرد؛ خیلی قبل‌تر از آن‌که «انفجار هوش مصنوعی» به تیتر خبرها تبدیل شود.

حافظه‌های قدیمی بازنشسته می‌شوند، هوش مصنوعی وارد می‌شود

کارخانه‌های DRAM از چند سال پیش به این نتیجه رسیدند که دیگر ادامه تولید روی نودهای قدیمی صرفه ندارد. DDR4 و LPDDR4 روی فرآیندهای ساخت قدیمی تولید می‌شدند؛ فرآیندهایی که هم حاشیه سود پایین‌تری داشتند و هم ظرفیت خطوط تولید را برای نسل‌های جدیدتر و پرسودتر قفل می‌کردند.

Micron و چند شرکت دیگر به‌صورت رسمی برای بسیاری از مدل‌های DDR4 و LPDDR4 «اعلام پایان حیات» (End of Life) صادر کردند. این یعنی مشتریانی که هنوز به این نسل‌ها نیاز داشتند، مجبور شدند زودتر از موعد خرید کنند و موجودی خود را انبار کنند؛ نتیجه؟ کمبود زودهنگام و افزایش قیمت در رم‌هایی که منطقی‌اش این بود هر روز ارزان‌تر شوند.

در همین حین، هزینه‌کرد در حوزه هوش مصنوعی منفجر شد. برای آموزش مدل‌های بزرگ و اجرای آن‌ها در مقیاس وسیع، فقط به پردازنده‌های گرافیکی قوی نیاز نیست؛ رم سریع و حجیم هم حیاتی است. GPUهای مخصوص AI مثل سری‌های دیتاسنتری انویدیا و AMD، به شدت به حافظه‌های HBM متکی‌اند؛ نوعی DRAM پشته‌ای (Stacked) با پهنای باند فوق‌العاده بالا.

هر ویفری که به HBM اختصاص داده می‌شود، در عمل نمی‌تواند برای تولید DDR5 استاندارد، LPDDR5X یا GDDR6 استفاده شود. وقتی شرکت‌های ابری و غول‌های AI شروع به امضای قراردادهای چند میلیارد دلاری کردند، سازندگان حافظه هم طبیعتاً به دنبال همان‌جا رفتند که «حاشیه سود» بیشتر بود.

HBM و DDR5 سروری برای سال‌ها قراردادهای طولانی، حجم فروش پایدار و سود دهی بسیار بالاتری نسبت به ماژول‌های مصرفی خرده‌فروشی ارائه می‌کنند. نتیجه؟ بازار رم مصرفی، اولویت خود را از دست داد؛ یک تغییر جهت آرام اما عمیق که حالا در برچسب قیمت ماژول‌های DDR5 کامپیوترهای رومیزی کاملاً دیده می‌شود.

کیت‌های DDR5 که چند ماه پیش با قیمت‌های منطقی فروخته می‌شدند، امروز در بعضی بازارها به محدوده‌ای نزدیک شده‌اند که بیشتر شبیه کارت گرافیک میان‌رده است تا قطعه‌ای جانبی. هنوز می‌توان تخفیف و پیشنهاد ویژه پیدا کرد، اما این پیشنهادها هر روز محدودتر می‌شوند.

وقتی قیمت‌ها در «اسپات مارکت» زنگ خطر را به صدا در می‌آورند

علاوه بر بازار خرده‌فروشی، یک لایه مهم دیگر هم وجود دارد: بازار اسپات (Spot Market). در این بازار، خود تراشه‌های DRAM (نه ماژول‌های آماده) به‌صورت کوتاه‌مدت بین تأمین‌کنندگان و خریداران معامله می‌شوند. در مقابل، قیمت‌های قراردادی (Contract Prices) نتیجه توافق‌های میان‌مدت و بلندمدت بین تولیدکنندگان و OEMها (سازندگان لپ‌تاپ، سرور، موبایل و…) است.

وقتی هم اسپات و هم قرارداد، هم‌زمان و با شیب تند رو به بالا حرکت می‌کنند، یعنی در کل زنجیره تأمین، کمبود احساس می‌شود و هیچ بخشی از بازار در امان نیست. آمار DRAMeXchange نشان می‌دهد قیمت قراردادی حافظه لپ‌تاپ در یک فصل با درصدهای دو رقمی بالا رفته و قیمت اسپات تراشه‌های رایج DDR5 چند برابر بیشتر از نوسانات فصلی معمول رشد کرده است.

جالب این‌جاست حتی نسل‌های قدیمی‌تر مثل DDR3 و DDR4، که باید آرام‌آرام از صحنه کنار بروند، در مسیر معکوس حرکت می‌کنند و گران‌تر می‌شوند؛ چون تولیدشان سریع‌تر از کاهش تقاضا قطع می‌شود. نتیجه؟ بازاری که در آن هیچ نوع رمی «امن» و «ارزان» به نظر نمی‌رسد.

خروج Crucial؛ ضربه‌ای که کمتر کسی انتظارش را داشت

در بحبوحه این شرایط، Micron ضربه دیگری به بازار مصرفی زد: شرکت اعلام کرد قصد دارد از بازار مستقیم مصرف‌کننده خارج شود و تولید محصولات با برند Crucial – شامل رم و SSD – را متوقف کند.

Crucial برای سال‌ها یکی از معدود برندهای مصرفی وابسته به یک تولیدکننده بزرگ DRAM بود؛ برندی که به‌نوعی نقش «لنگر قیمت» را بازی می‌کرد و اجازه نمی‌داد باقی رقبا قیمت‌ها را بیش از حد بالا ببرند. بسیاری از سیستم‌های اسمبل‌شده خانگی و اداری در سراسر دنیا و حتی در ایران، با رم‌های Crucial راه‌اندازی شده‌اند.

Micron در توضیح این تصمیم گفت: «رشد تقاضای مبتنی‌بر AI در دیتاسنترها باعث جهش نیاز به حافظه و ذخیره‌سازی شده است. برای بهبود تأمین و پشتیبانی از مشتریان استراتژیک و بزرگ خود در بخش‌های با رشد سریع‌تر، تصمیم سخت خروج از کسب‌وکار مصرفی Crucial را گرفته‌ایم.»

Micron تا فوریه ۲۰۲۶ به ارسال محصولات Crucial ادامه خواهد داد، اما پس از آن، این برند بیش از هر چیز یک «خاطره خوب» برای بازار مصرفی خواهد بود.

در عمل، این تصمیم بازار را به دو بازیگر بزرگ در سطح رم مصرفی کاهش می‌دهد: سامسونگ و SK Hynix. و همان‌طور که تجربه بازارهای دیگر نشان داده، هر چه رقابت کمتر شود و در سوی مقابل، تقاضا از بخش‌های پرسودتر (AI، سرور، دیتاسنتر) بیشتر، فشار قیمتی روی کاربر نهایی شدیدتر می‌شود.

چرا سرورها مهم‌تر از کامپیوتر شما شده‌اند؟

استراتژی اخیر سامسونگ به شکل واضحی نشان می‌دهد حاشیه سود چطور اولویت‌ها را جابه‌جا کرده است. این شرکت که در حوزه HBM زیر فشار رقابت SK Hynix قرار گرفته، reportedly بخش قابل‌توجهی از ظرفیت تولید DRAM خود را به سمت ماژول‌های DDR5 RDIMM سروری چرخانده است.

این ماژول‌ها برای سرورها طراحی شده‌اند، نه کامپیوترهای خانگی، و در حال حاضر سودآوری بسیار بالایی دارند. قیمت قراردادی ماژول‌های DDR5 RDIMM با ظرفیت بالا، به سطحی رسیده که در مواردی از HBM هم سودآورتر است؛ آن هم بدون ریسک فنی و پیچیدگی‌های تأییدیه‌هایی که HBM نیاز دارد. قیمت‌های اسپات در این بخش حتی بالاتر رفته‌اند و نشان می‌دهند که احتمال جهش‌های بیشتر هم وجود دارد.

از نگاه سامسونگ، تخصیص ویفر به DDR5 سروری به‌جای HBM تخفیف‌خورده یا DDR5 مصرفی، تصمیمی منطقی است. اما از نگاه کاربر معمولی، به معنای کاهش عرضه به بازار کامپیوترهای شخصی و در نتیجه، فشار بیشتر روی قیمت‌ها است.

SK Hynix اعلام کرده قصد دارد از سال ۲۰۲۶ تولید DRAM را افزایش دهد، اما تقریباً همه تحلیل‌ها می‌گویند بخش عمده این افزایش به سمت مشتریان AI و سازمانی خواهد رفت؛ نه بازار دسکتاپ و لپ‌تاپ خانگی.

موج گرانی از رم به گرافیک، موبایل و SSD می‌رسد

تأثیر کمبود DRAM فقط به ماژول‌های رم محدود نمی‌ماند. کارت‌های گرافیک به حافظه‌های GDDR متکی‌اند که آن‌ها هم توسط همین سازندگان تولید می‌شوند. با تنگ‌تر شدن ظرفیت DRAM، قیمت GDDR6 در حال بالا رفتن است؛ اتفاقی که می‌تواند هزینه تولید GPUهای میان‌رده و اقتصادی را افزایش دهد و دسترسی به کارت گرافیک ارزان را دشوارتر کند.

در دنیای موبایل، حافظه‌های LPDDR (مثل LPDDR5 و LPDDR5X) به‌تدریج گران‌تر می‌شوند؛ فشاری که شرکت‌های سازنده گوشی دیر یا زود آن را به قیمت نهایی دستگاه منتقل خواهند کرد. حافظه ذخیره‌سازی هم وضعیت مشابهی دارد: NAND که در SSDها و کارت‌های حافظه استفاده می‌شود، روزبه‌روز بیشتر به سمت مصارف سازمانی و AI کشیده می‌شود. تقاضای قراردادی برای ویفرهای NAND افزایش یافته و بعد از یک دوره طولانی کاهش قیمت، حالا نمودار SSDهای مصرفی دوباره رو به بالا حرکت می‌کند.

افزایش قیمت سیستم‌ها؛ از گیمرها تا مدارس و شرکت‌ها

اگر فکر می‌کنید این بحران فقط به چند کاربر حرفه‌ای و گیمر که به‌دنبال ارتقای رم سیستمشان هستند مربوط می‌شود، بهتر است تجدیدنظر کنید. گزارش TrendForce نشان می‌دهد برندهای بزرگ PC مثل Dell، Lenovo و HP در حال آماده‌سازی بازار برای افزایش دو رقمی قیمت سیستم‌ها هستند.

Dell ظاهراً از همین حالا افزایش قیمت قابل‌توجه در سبد PC را برنامه‌ریزی کرده، لنوو هشدار داده که قیمت‌های فعلی قابل حفظ نیستند، و HP هم اشاره کرده اگر وضعیت حافظه بهبود پیدا نکند، نیمه دوم ۲۰۲۶ می‌تواند شاهد جهش قیمتی بیشتری باشد. این یعنی مدارس که لپ‌تاپ آموزشی می‌خرند، شرکت‌هایی که هر چند سال یک بار ناوگان PC خود را نوسازی می‌کنند، و حتی کاربران خانگی که به سیستم ارزان نیاز دارند، همگی تحت فشار قرار می‌گیرند.

راه‌حل‌های موقت: از حافظه CXL تا استفاده مجدد از DDR4

صنعت، برای کاهش فشار روی بازار، چند گزینه روی میز دارد؛ اما هیچ‌کدام ساده و فوری نیست. یکی از فناوری‌هایی که در دیتاسنترها توجه زیادی جلب کرده، گسترش حافظه بر پایه CXL است.

به‌عنوان مثال، کارت‌های Structera مارول (Marvell Structera) به اپراتورهای ابری اجازه می‌دهند استخرهایی از رم DDR4 قدیمی را از طریق PCIe به سرورها متصل کنند. به این ترتیب، ماژول‌هایی که در حالت عادی بازنشسته می‌شدند، دوباره وارد چرخه می‌شوند و با کمک فشرده‌سازی، ظرفیت مؤثر حافظه افزایش پیدا می‌کند. در نتیجه، برای برخی بارهای کاری، نیاز به خرید فوری DDR5 جدید کاهش می‌یابد.

این راه‌حل به‌طور مستقیم به مصرف‌کننده نهایی کمک نمی‌کند، اما اگر دیتاسنترها بتوانند فشار تقاضای خود را کمی پایین بیاورند، بخشی از ظرفیت تولید می‌تواند به شکل غیرمستقیم به بازار PC و لپ‌تاپ برگردد.

راه‌حل بلندمدت‌تر، ساخت ظرفیت تولید جدید است؛ یعنی افتتاح فب‌های DRAM تازه. اما ساخت یک فب حافظه، پروژه‌ای چند میلیارد دلاری و چندساله است. Micron سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیارد دلاری روی یک کارخانه جدید در ژاپن را اعلام کرده، اما طبق برنامه، زودترین زمان تولید چیپ از این فب، نیمه دوم ۲۰۲۸ خواهد بود.

سامسونگ و SK Hynix هم برنامه‌های توسعه‌ای خود را دارند و زودتر از Micron وارد این مسیر شده‌اند، اما هیچ‌کدام در کوتاه‌مدت «نجات‌بخش» بازار مصرفی نخواهند بود.

آیا فقط کاهش تب هوش مصنوعی می‌تواند اوضاع را آرام کند؟

سناریوی دیگر برای خروج از بحران فعلی، نه افزایش عرضه بلکه کاهش تقاضا است. اگر هیجان سرمایه‌گذاری در AI آرام‌تر شود، یا مدل اقتصادی آموزش و اجرای مدل‌های بسیار بزرگ تغییر کند، ممکن است هجوم به سمت حافظه کاهش یابد. در این صورت، تولیدکنندگان با ظرفیت مازاد روبه‌رو می‌شوند و همان‌طور که در چرخه‌های قبلی دیده‌ایم، قیمت‌ها روند نزولی پیدا می‌کند.

اما شرط بستن روی این سناریو یعنی شرط بستن روی تغییر در یکی از بزرگ‌ترین موج‌های سرمایه‌گذاری تاریخ صنعت تکنولوژی. برخی تحلیل‌گران AI را حباب می‌دانند، اما فعلاً روند کلی سرمایه‌گذاری و توسعه خلاف این روایت را نشان می‌دهد.

در حال حاضر، تولیدکنندگان حافظه برای تأمین نیاز مشتریان AI و سازمانی به‌شدت تشویق و «پاداش» می‌گیرند. استانداردهای قدیمی سریع‌تر از آن‌که تقاضا واقعاً از بین برود، بازنشسته می‌شوند و برندهای مصرفی کوچک و متوسط در حال کوچک شدن یا خروج از بازار هستند؛ نه رشد.

بنابراین قیمت رم به این دلیل بالا نرفته که ناگهان همه کاربران خانگی تصمیم گرفته‌اند ۱۲۸ گیگابایت رم روی سیستم خود نصب کنند؛ بلکه چون همان کارخانه‌هایی که رم سیستم شما را تولید می‌کنند، حالا باید نیاز ده‌ها و صدها هزار GPU دیتاسنتری و سرورهای غول‌پیکر یادگیری ماشین را پاسخ دهند.

رم از یک «کالای معمولی» به یک گلوگاه استراتژیک تبدیل شده است. تا زمانی که توازن بین عرضه، تقاضا و اولویت‌های سازندگان دوباره تنظیم نشود، بعید است به روزهایی برگردیم که خرید یک کیت رم، ساده‌ترین و کم‌هزینه‌ترین بخش ارتقای سیستم بود.