در سالهای اخیر، قدرت رقابتی کشورها در عرصه فناوری بهویژه حوزه هوش مصنوعی (AI) به یکی از اصلیترین شاخصهای توسعه و قدرت نرم جهانی تبدیل شده است. در همین راستا، پژوهشها و گزارشهای تخصصی نشان میدهند که هرچند ایران پیشرفتهایی محدود در رتبهبندیهای جهانی هوش مصنوعی داشته، اما همچنان از میانگین منطقه خاورمیانه پایینتر است و برای رسیدن به تراز بازیگران برتر جهانی در این عرصه، نیازمند اقدامات اساسی و برنامهریزی اصولی است.
بررسی وضعیت ایران در شاخصهای بینالمللی هوش مصنوعی
تحلیلهای منتشر شده توسط پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات حاکی از آن است که ایران در تازهترین رتبهبندیهای جهانی هوش مصنوعی، هنوز نتوانسته جایگاهی متناسب با ظرفیتهای علمی و فناوری خود را کسب کند. این موضوع نه تنها بر موفقیت ایران در بهرهگیری از فناوریهای نوین تأثیر میگذارد، بلکه نقش مهمی را در جایگاه کشور در تعاملات اقتصادی و علمی بینالملل ایفا میکند.
شاخص آمادگی دولت برای هوش مصنوعی (GARI)
یکی از مهمترین معیارهای اندازهگیری دسترسی و بهرهبرداری از فناوری هوش مصنوعی، شاخص آمادگی دولت برای هوش مصنوعی (Government AI Readiness Index – GARI) است. این شاخص بر اساس میزان استفاده دولتها از هوش مصنوعی، سطح ارتقای خدمات دیجیتال، ساختار سیاستگذاری و میزان نوآوری تعریف شده است. مدل این شاخص بر این فرض استوار است که پیشرفت معنادار در فناوری هوش مصنوعی زمانی محقق میشود که دولت از لحاظ سیاستگذاری، زیرساخت فناوری و نیروی انسانی ماهر آماده باشد.
بر اساس نتایج سال 2024، ایران با کسب امتیاز 43.88 از مجموع 188 کشور، در رتبه 91 جهان قرار گرفته است. این جایگاه نسبت به سال قبل تاحدودی بهبود یافته (سه پله صعود)، اما همچنان از متوسط کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) پایینتر است. کشورهای پیشروی منطقه مانند امارات و عربستان سعودی با سرمایهگذاری کلان، نوآوری و تقویت زیرساختهای هوش مصنوعی، فاصله خود را با دیگر رقبا به طور محسوسی افزایش دادهاند. به عنوان مثال، عربستان طرحی 100 میلیارد دلاری تحت عنوان پروژه Transcendence برای راهاندازی یک مرکز جهانی هوش مصنوعی و توسعه زنجیره ارزش این فناوری آغاز کرده و امارات نیز سهم بسزایی در پیادهسازی مدلها و کاربردهای AI دارد.
از سوی دیگر، متغیرهای شاخص آمادگی دولت در ایران نشان میدهند که شاخص «دسترسی به داده» روندی صعودی داشته اما «ظرفیت دیجیتال» و «زیرساخت» دو حوزه مهم با بیشترین کاهش رو به رو بودهاند. همچنین عملکرد نهادهای حکومتی بهویژه در شاخصهای سیاستگذاری و وجود اسناد مصوب، در مقایسه با رقبا ضعف داشته که موجب کند شدن روند توسعه هوش مصنوعی در کشور شده است.
ضعفها و چالشهای کلیدی در مسیر توسعه هوش مصنوعی
بررسیها نشان میدهد که پایین بودن جایگاه ایران در رتبهبندیهای AI نه تنها ناشی از چالشهای زیرساختی است بلکه به ضعف سیاستگذاری، نبود قوانین شفاف و عدم وجود یک برنامهملی قانونمند باز میگردد. نبود نظام جامع حمایت از اکوسیستم هوش مصنوعی، کمبود سرمایهگذاری هدفمند، محدودیت دسترسی به زیرساختهای ابری و سرورهای پردازش قدرتمند و چالشهایی که ناشی از تحریمهای بینالمللی و نبود تجهیزات پیشرفته است، از موانع جدی در این مسیر محسوب میشوند.
در مقایسه با نمونههای موفق منطقه، عربستان هزینههای هنگفتی را به توسعه مراکز داده، جذب متخصصان و پیادهسازی سیستمها و مدلهای داخلی هوش مصنوعی اختصاص داده تا جایگاه خود را بهعنوان قطب AI تثبیت کند. عمان نیز با بهروزرسانی برنامه اجرایی ملی، تعهد خود را بر پیشبرد پذیرش و استفاده فراگیر از هوش مصنوعی مستحکمتر نموده است؛ روندی که در ایران نیازمند توجه بیشتر است.
شاخص جهانی هوش مصنوعی GAI؛ مقایسه عملکرد کشورها
شاخص جهانی هوش مصنوعی (Global AI Index – GAI) که توسط موسسه معتبر تورتویز توسعه یافته، عملکرد 83 کشور را در سه بعد کلیدی سرمایهگذاری، نوآوری و تجاریسازی مورد سنجش قرار میدهد و مقیاسی دقیق برای سنجش قدرت رقابتی هر کشور در اکوسیستم AI جهانی ارائه میدهد. طبق گزارش سال 2024 این شاخص، ایران با جایگاه 60 از میان 83 کشور، بیشترین نقطه قوت خود را در عرصه تدوین استراتژی دولتی (رتبه 41)، تحقیقات دانشگاهی (رتبه 40) و توسعه (رتبه 44) نشان داده است. با این حال، در حوزه سرمایهگذاری تجاری (رتبه 43) و محیط عملیاتی مطلوب (رتبه 82) با ضعف مواجه است.
تحلیل جامع و کاربردی جایگاه ایران و مسیر پیش رو
درحالی که برخی آمارهای داخلی حاکی از رشد نسبی ایران در برخی شاخصهای اختصاصی هستند، ارزیابی کلی نشان میدهد که با وجود پیشرفتهای پراکنده، چالشهایی جدی مانند ضعف در پیادهسازی سیاستهای ملی، نبود قوانین منسجم برای تنظیمگری داده و فناوری AI، فاصله محسوس با کشورهای پیشرو منطقه و محدودیتهای ناشی از تحریمها پابرجاست.
برای رفع این موانع و ارتقای جایگاه ایران در اکوسیستم رقابتی جهانی هوش مصنوعی، اجرای یک نقشه راه چندجانبه شامل محورهای زیر ضروری است:
- تدوین و اجرای یک برنامه ملی جامع هوش مصنوعی با اهداف مشخص
- تصویب قوانین و مقررات مدرن و حمایتگر در زمینه داده و AI
- سرمایهگذاری هدفمند در توسعه زیرساختهای دیجیتال و پردازشی
- ارتقاء مهارتهای نیروی انسانی و آموزش تخصصی علوم داده و هوش مصنوعی
- ایجاد بستر حمایتی برای رشد شرکتهای استارتاپی و فعالان بخش خصوصی
کاربردها و اهمیت هوش مصنوعی برای بازار ایران
افزایش سهم هوش مصنوعی در صنایع کلیدی، حمایت از تولید محصولات فناوریمحور، توسعه پلتفرمهای سرویسهای هوشمند و ورود به بازارهای جهانی میتواند ارزش افزوده قابلتوجهی برای اقتصاد دیجیتال ایران ایجاد کند. مقایسه مزیتهای AI در بازار جهانی با فرصتهای نوظهور در ایران نشان میدهد که بهرهگیری از ظرفیت هوش مصنوعی میتواند به بهبود خدمات پزشکی، صنعت مالی، حملونقل هوشمند، کشاورزی دقیق و بسیاری حوزههای دیگر کمک کند.
درنهایت ارتقای رتبه ایران در شاخصهای جهانی هوش مصنوعی نه تنها موقعیت منطقهای را تقویت میکند، بلکه راه را برای ورود به زنجیره ارزش جهانی فناوری و توسعه اقتصادی هموار میسازد. لازمه این مسیر، سیاستگذاری مبتنی بر تحقیق، تقویت زیرساختها و ایجاد پیوند قوی میان پژوهش، بازار و صنعت است.
