در زیر جنگلهای گرمسیری نزدیک شهر تولوُم در سواحل کارائیب مکزیک، شبکهای شگفتانگیز از تونلها و دالانهای غرق در آب پنهان شده که هر سال بلندتر و پیچیدهتر به نظر میرسد. سامانه غاری «سیستما اکس بل ها» اکنون به عنوان طولانیترین غار زیرآبی شناختهشده جهان ثبت شده است؛ و با هر غواصی اکتشافی، نقشه آن کمی دیگر روی زمین میآید.
اکس بل ها؛ سه راه آب و یک جهان زیرزمینی
نام «اکس بل ها» از زبان مایا گرفته شده و به معنای «سه راه آب» است؛ نامی که بهخوبی ساختار چندشاخه و شبکهای این سامانه غاری را توصیف میکند. بر اساس آخرین دادهها در آغاز سال جاری میلادی، غواصان غارنورد موفق شدهاند بیش از ۵۲۴ کیلومتر از این هزارتوی زیرآبی را نقشهبرداری کنند؛ عددی که بهسرعت در حال افزایش است.
برای درک بزرگی این سامانه کافی است بدانیم اکس بل ها دومین غار اکتشافشده طولانی جهان پس از غار ماموت در کنتاکی آمریکاست؛ غاری خشکی با طول حداقل ۶۸۶ کیلومتر. تفاوت اصلی اینجاست که غار ماموت خشک است، اما اکس بل ها کاملاً در زیر آب قرار دارد؛ و همین لایه آب، اکتشاف را به مأموریتی بسیار پیچیدهتر و پرریسکتر تبدیل میکند.
هر بخش از این شبکه شامل دالانهای باریک، تالارهای عظیم زیرزمینی، چاهکها (سینکهولها) و فضاهای عجیب و زیباشناختی است که غواصان آنها را بهطور غیررسمی «کاخهای یخی» مینامند؛ بهخاطر سازههای آهکی روشن و بلوریشکل که در آب شفاف معلقاند.
چطور طولانیترین غار زیرآبی جهان نقشهبرداری میشود؟
برخلاف غارهای خشک که میتوان با تجهیزات کلاسیک غارنوردی آنها را پیمود، اکتشاف غارهای غرقشده به ترکیبی از غواصی فنی عمیق، برنامهریزی دقیق و فناوری ناوبری زیرآب نیاز دارد. سیستما اکس بل ها در دهه ۱۹۹۰ توسط اکتشافگران غربی شناسایی شد؛ اولین گزارشهای جدی از این غار به سال ۱۹۹۶ برمیگردد. با این حال، چند سال طول کشید تا گروههای تخصصی غواصان غارنورد آماده ورود سیستماتیک به این شبکه شوند.
در هر مأموریت، تیمی از غواصان با سیلندرهای متعدد گاز، رایانههای غواصی، چراغهای پرقدرت و قرقرههای حاوی «لاین راهنما» وارد غار میشوند. این لاین، طناب نازکی است که در طول مسیر از دهانه به داخل کشیده میشود تا هم مسیر بازگشت مشخص باشد و هم طول مسیر طیشده دقیقاً ثبت شود.
مدیریت اکسیژن، نیتروژن و شناوری در چنین شرایطی حیاتی است. کوچکترین خطا در محاسبه گاز مصرفی یا زمان توقفهای ایستگاهی (دکامپرشن) میتواند به حادثهای جدی منجر شود. به همین دلیل، هر متر جدید از غار که نقشهبرداری میشود، نتیجه دهها ساعت برنامهریزی، تمرین و غواصیهای آزمایشی است.
افزایش طول اکس بل ها؛ وقتی بازنقشهبرداری به کشف تازه میرسد
چند سال پیش، گروهی از غواصان در حال بازبینی و بازنقشهبرداری مسیرهای قدیمی در اکس بل ها بودند؛ کاری که معمولاً برای تصحیح دادهها و بهروزرسانی نقشههای سهبعدی انجام میشود. اما در جریان همین مأموریت به ظاهر تکراری، اتفاقی غیرمنتظره رخ داد: آنها به گذرگاههایی رسیدند که تا آن زمان ثبت نشده بود.
این تیم در گزارشی برای مجله In Depth در سال ۲۰۲۳ نوشت که به حدود ۱۰ کیلومتر مسیر تازه دست یافتهاند؛ بخشهایی که به نظر میرسد هیچ غواص دیگری پیشتر به آنها نرسیده بود. همین کشف باعث شد درهای بخش کاملاً جدیدی از این سامانه غاری گشوده شود.
طبق گزارشهای سازمان حفاظتی CINDAQ (مرکز پژوهشی سامانه آبخوانی کوینتانا رو)، طول اکتشافشده اکس بل ها در فاصلهای کوتاه از حدود ۴۹۶٫۸ کیلومتر به ۵۲۴ کیلومتر افزایش یافت. این رشد نشان میدهد که حتی در سامانههایی که سالهاست زیر نظر دانشمندان و اکتشافگران هستند، هنوز فضای زیادی برای کشف وجود دارد.
جایگاه اکس بل ها در رقابت غارهای زیرآبی و خشکی
در سال ۲۰۱۸، رکورد طولانیترین غار زیرآبی جهان برای مدتی کوتاه از اکس بل ها گرفته شد. در آن زمان، غواصان موفق شدند دو سامانه غاری دیگر در مکزیک را به هم متصل کنند که مجموع طول آنها از اکس بل ها پیشی گرفت. برخی از تالارهای این غارها حاوی آثار باستانی و گنجینههای تمدن مایا هستند؛ از استخوانهای انسانهای باستانی گرفته تا اشیای آیینی، که به باستانشناسان در مطالعه تمدن مایا و تغییرات سطح آب در عصر یخبندان کمک میکند.
با این حال، با ادامه اکتشافها، اکس بل ها دوباره جایگاه نخست خود را به عنوان طولانیترین غار زیرآبی شناختهشده سیاره پس گرفت. این پرسش اکنون جدیتر مطرح میشود: اگر نقشهبرداری با همین سرعت ادامه یابد، آیا اکس بل ها میتواند حتی از غار ماموت نیز پیشی بگیرد و به طولانیترین سامانه غاری جهان – چه خشک و چه آبی – تبدیل شود؟
چرا غارهای زیرآبی برای دانشمندان مهماند؟
غارهای زیرآبی مانند اکس بل ها فقط برای ماجراجویان جذاب نیستند؛ آنها آزمایشگاههایی طبیعی برای هیدروژئولوژی (مطالعه آبهای زیرزمینی)، اقلیمشناسی گذشته و حتی زیستشناسیاند. شبکهای از آبهای زیرزمینی که این غارها را پر کرده است، بخش مهمی از آبخوانهای منطقه کارائیب را تشکیل میدهد و در تأمین آب شیرین برای سواحل توریستی مکزیک نقش دارد.
رشتهسازههای آهکی (استالاکتیتها و استالاکمیتها) و لایههای رسوبی در این غارها میتوانند بهعنوان «آرشیو آبوهوایی» عمل کنند و به پژوهشگران نشان دهند در هزاران سال گذشته، بارش، دما و سطح دریا چگونه تغییر کرده است. افزون بر این، موجودات میکروسکوپی و گونههای خاصی از ماهیها و سختپوستان که در تاریکی مطلق و بدون نور خورشید زندگی میکنند، به زیستشناسان کمک میکنند بفهمند حیات چگونه میتواند خود را با محیطهای افراطی سازگار کند.
افق اکتشافات آینده در اکس بل ها
با توجه به افزایش پیوسته طول ثبتشده این سامانه، بعید است که ۵۲۴ کیلومتر عدد نهایی باشد. استفاده از فناوریهای نو مانند روباتهای خودران زیرآبی (AUV)، نقشهبرداری سهبعدی با سونار و مدلسازی رایانهای میتواند در سالهای آینده مسیرهای جدیدی را پیش روی اکتشافگران باز کند؛ بهویژه در بخشهایی که برای غواصان انسانی بسیار تنگ، عمیق یا خطرناک است.
در عین حال، فشار برای حفاظت از این سامانههای حساس زیرزمینی نیز رو به افزایش است. توسعه گردشگری، آلودگی آبهای سطحی و حفاریهای بیرویه میتواند کیفیت آب و پایداری ساختار این غارها را تهدید کند. سازمانهایی مانند CINDAQ و گروههای محلی حفاظت محیط زیست تلاش میکنند با ترکیب اکتشاف علمی و مدیریت پایدار منابع آب از این میراث زمینشناختی منحصربهفرد محافظت کنند.
شاید در چند دهه آینده، وقتی به نقشههای دقیقتری از زیر پایمان نگاه کنیم، درخواهیم یافت که آنچه امروز به عنوان طولانیترین غار زیرآبی میشناسیم، فقط بخشی از یک شبکه بسیار بزرگتر است؛ شبکهای که هنوز در سکوت و تاریکی زیر جنگلهای شبهجزیره یوکاتان امتداد دارد.