آیا انسانِ عصر فناوری دیگر به تکامل نیازی ندارد؟ بسیاری از ما با دیدن آسمانخراشها، اینترنت، پزشکی پیشرفته و سفرهای فضایی، ناخودآگاه تصور میکنیم که «قوانین طبیعت» را پشت سر گذاشتهایم. اما زیستشناسی تکاملی و انسانشناسی نشان میدهد که ما هنوز، درست همین حالا، در حال تغییر و تکامل هستیم؛ فقط میدان بازی عوض شده است.
تکامل انسان چیست و چرا هرگز متوقف نمیشود؟
در زیستشناسی، «تکامل» یعنی تغییر تدریجی ویژگیهای یک جمعیت در طول نسلها، بر اثر فرایندی که «گزینش طبیعی» نام دارد. هر ویژگی ارثی که شانس بقا و تولیدمثل را بالا ببرد، بهتدریج در جمعیت بیشتر میشود. این روند برای همهٔ موجودات زنده صادق است؛ از باکتریها گرفته تا انسان.
انسانشناسان و زیستانسانشناسان (biological anthropologists) مطالعه میکنند که چطور بدن، ژنها و رفتار انسان در پاسخ به محیطهای مختلف – از بیابان خشک تا شهرهای مدرن – تغییر میکند. «سازگاری» یا «انطباق» (adaptation) به ویژگیهایی گفته میشود که در یک محیط مشخص، به فرد برتری میدهد؛ مثلاً توانایی تحمل سرما، هضم نوع خاصی از غذا یا مقاومت در برابر یک بیماری عفونی.
برخلاف تصور رایج، ورود به عصر فناوری تکامل را خاموش نکرده است. فقط فشارهای انتخاب طبیعی تغییر کردهاند: جایی که زمانی سرما، گرسنگی و شکارگران تهدید اصلی بودند، امروز آلودگی، رژیم غذایی صنعتی، مهاجرت گسترده، شهرنشینی و بیماریهای نوپدید نقش پررنگتری دارند.
فرهنگ؛ موتور پنهان تکامل زیستی انسان
یکی از نکات منحصربهفرد در تکامل انسان، نقش پررنگ «فرهنگ» است. فرهنگ یعنی مجموعهای از ایدهها، باورها، فناوریها، عادات و دانش انباشتهای که هر نسل به نسل بعد منتقل میکند. از آتش و ابزار سنگی گرفته تا هوش مصنوعی و سفر فضایی، همگی بخشی از فرهنگ انسانیاند.
بدن ما ویژگیهایی دارد که زمینهساز این فرهنگ پیچیده شده است: دو دست توانمند برای استفاده از ابزار، قامت راست برای آزاد شدن دستها، و مغزی بزرگ که امکان زبان، برنامهریزی، تخیل و زندگی اجتماعی را فراهم میکند. این ویژگیهای زیستی در طول میلیونها سال، با فشارهای محیطی شکل گرفتهاند.
اما در چند هزار سال اخیر، ماجرا برعکس هم شده است: اکنون فرهنگ، خود به «محیط انتخاب طبیعی» تبدیل شده است. ساختن خانه، استفاده از لباسهای عایق، سیستمهای گرمایشی و سرمایشی، کشاورزی، پزشکی و واکسنها، همگی محیط زیست ما را دستکاری میکنند و بهطور غیرمستقیم تعیین میکنند کدام ژنها شانس بیشتری برای بقا دارند.
آفتاب، رنگ پوست و ویتامین D؛ نمونهای از تکامل معاصر
نور خورشید برای حیات روی زمین ضروری است، اما بخش فرابنفش آن (UV) میتواند به DNA سلولهای پوست آسیب بزند و خطر سرطان پوست را افزایش دهد. در این میان، رنگ پوست – که عمدتاً توسط رنگدانهای به نام «ملانین» تعیین میشود – نقش یک سپر طبیعی را بازی میکند.
در مناطق استوایی با آفتاب شدید، افرادی که پوست تیرهتر و ملانین بیشتری دارند، محافظت بهتری در برابر اشعه فرابنفش پیدا میکنند. این محافظت میتواند احتمال آسیب ژنتیکی، سرطان پوست و حتی برخی اختلالات مربوط به تجزیه فولات (ویتامینی مهم در رشد جنینی) را کاهش دهد. بههمیندلیل، در جمعیتهایی که هزاران سال در نواحی پُرنور زندگی کردهاند، ژنهای مرتبط با پوست تیرهتر شایعتر شده است.
اما وقتی گروههایی از انسانهای اولیه از آفریقا به عرضهای جغرافیایی بالاتر، با آفتاب ضعیفتر و هوای ابریتر، مهاجرت کردند، معادله تغییر کرد. ملانین زیاد در این شرایط جلوی تولید کافی «ویتامین D» در پوست را میگیرد؛ ویتامینی که برای رشد طبیعی استخوانها و عملکرد سیستم ایمنی حیاتی است. در این مناطق، افرادی که پوست روشنتر داشتند، بهتر میتوانستند با همان مقدار آفتاب اندک، ویتامین D کافی بسازند، استخوانهای سالمتری داشته باشند و شانس بقای فرزندانشان را افزایش دهند.
در نتیجه، طی هزاران سال، توزیع رنگ پوست در جهان با «شدت نور خورشید» و «عرض جغرافیایی» همراستا شده است. این مثال روشن نشان میدهد که چگونه یک عامل محیطی – یعنی آفتاب – میتواند در شکلدهی به تنوع ژنتیکی انسان نقشآفرینی کند؛ فرایندی که همچنان با مهاجرتهای نوین و تغییر سبک زندگی ادامه دارد.
غذا، دامداری و ژنهایی که با فرهنگ همقدم شدند
پیش از شروع کشاورزی و دامداری، بیشتر انسانهای بزرگسال – مانند سایر پستانداران – توانایی هضم «لاکتوز» (قند اصلی شیر) را بعد از دوران کودکی از دست میدادند. آنزیمی به نام «لاکٹاز» در روده کوچک، لاکتوز را میشکند، اما تولید این آنزیم معمولاً پس از شیرخوارگی کاهش مییافت.
حدود ۱۰ هزار سال پیش، با اهلیسازی گاو، بز و گوسفند، انسانها به منبع جدیدی از غذا دست پیدا کردند: شیر. چند هزار سال بعد، در برخی جوامع، مصرف شیر و فراوردههای لبنی در میان بزرگسالان به یک عادت پایدار فرهنگی تبدیل شد. اما بسیاری از افراد پس از نوشیدن شیر دچار دلدرد، نفخ و ناراحتی گوارشی میشدند، چون همچنان لاکتوز را نمیتوانستند هضم کنند.
در این میان، اقلیتی از افراد بهطور تصادفی دارای جهشهای ژنتیکی بودند که باعث میشد تولید آنزیم لاکٹاز در رودهٔ آنها تا بزرگسالی ادامه یابد؛ وضعیتی که «پایداری لاکٹاز» (lactase persistence) نامیده میشود. در فرهنگهایی که شیر منبع مهم کالری، پروتئین و کلسیم بود، این ویژگی ژنتیکی مزیت بزرگی به شمار میرفت. افرادی که میتوانستند شیر را بدون مشکل هضم کنند، تغذیه بهتر، بقا و باروری بیشتری داشتند.
بهاینترتیب، نسبت افرادی با ژن پایداری لاکٹاز در برخی جمعیتها – مثلاً در بخشهایی از اروپا، شرق آفریقا و خاورمیانه – بهمرور بالا رفت و امروز در بعضی مناطق، بخش بزرگی از مردم میتوانند در بزرگسالی شیر بنوشند. این نمونه کلاسیک «همتکاملی زیستی–فرهنگی» (biocultural coevolution) است: یک نوآوری فرهنگی (دامداری و دوشیدن شیر) زمینه را برای انتخاب طبیعی یک تغییر ژنتیکی (هضم بهتر شیر) فراهم کرده است.
تنوع رژیم غذایی، تنوع ژنتیکی
نمونههای دیگری نیز نشان میدهد که رژیم غذایی چگونه تکامل انسان را شکل داده است. در میان اینوئیتها در گرینلند، که رژیم سنتی آنها سرشار از چربی ماهی و جانوران دریایی است، واریانتهای ژنتیکی خاصی شناسایی شده که به سوختوساز بهتر چربیها کمک میکند و احتمال برخی بیماریهای قلب و عروق را کاهش میدهد.
در شرق آفریقا، قوم تورکانا که در اقلیم بسیار خشک زندگی میکنند و به دامداری وابستهاند، الگوهای ژنتیکی دیده شده که با توانایی تحمل دورههای طولانی کمآبی و تنظیم خاص عملکرد کلیه مرتبط است. در افراد فاقد این ژنها، همین الگوی کمآبی ممکن است به آسیب کلیوی منجر شود.
از منظر علم تکامل انسان، این مثالها نشان میدهد که هر فرهنگ غذایی – از رژیمهای پرچرب قطبی تا الگوهای گیاهمحور استوایی – میتواند فشارهای انتخابی متفاوتی بر بدن انسان وارد کند و به شکلگیری تفاوتهای ژنتیکی میان جمعیتها بینجامد.
بیماریهای عفونی؛ نبرد دائمی ژنها و میکروبها
یکی از قدرتمندترین نیروهای تکاملی برای انسان، بیماریهای عفونی بودهاند. تاریخ بشر مملو از همهگیریهایی است که جمعیتهای بزرگ را دگرگون کردهاند. در قرن چهاردهم، «طاعون خیارکی» (bubonic plague) اروپا و بخشهایی از آسیا را درنوردید و به تخمینها تا یکسوم جمعیت اروپا را از بین برد. مطالعات ژنتیک جمعیت نشان میدهد که دگرگونیهای ژنتیکی خاصی در بازماندگان آن دوره شایعتر شده که احتمالاً بخشی از آن ناشی از مقاومت بیشتر در برابر طاعون و بیماریهای مشابه بوده است.
در عصر مدرن، با وجود آنتیبیوتیکها و واکسنها، این نبرد ژنتیکی ادامه دارد. همهگیری کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ نشان داد که حتی در جهان پیشرفتهٔ امروز، یک ویروس جدید میتواند سیستمهای بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی را تحت فشار شدید قرار دهد. واکسیناسیون و درمانهای پزشکی جان میلیونها نفر را نجات داد، اما همزمان، مطالعات ژنتیک انسان نشان داد که برخی افراد بهطور ارثی نسبت به بیماری شدید کووید-۱۹ آسیبپذیرتر یا مقاومترند.
بهعنوان مثال، تفاوت در ژنهای مربوط به پاسخ ایمنی، گیرندههای سطح سلول (که ویروس از آنها برای ورود به سلول استفاده میکند) و مسیرهای التهابی میتواند تعیین کند که فرد پس از آلودگی به ویروس چه سرنوشتی خواهد داشت. در طول نسلها، چنین تفاوتهایی میتوانند به تغییر بسامد ژنها در جمعیت منجر شوند و بهنوعی «ردپای ژنتیکی» همهگیریها را در DNA انسان ثبت کنند.
تکامل امروز؛ از شهرهای مدرن تا فضا
هرچند مقاله حاضر بیشتر بر مثالهای کلاسیک زمینمحور تمرکز دارد، اما پژوهشهای جدید نشان میدهد که حتی فناوریهای نو، از سفرهای هوایی بینقارهای تا مأموریتهای فضایی، بهطور غیرمستقیم میتوانند بر تکامل انسان اثر بگذارند. زندگی در شهرهای بزرگ با آلودگی هوا، تراکم جمعیت و الگوهای جدید انتقال بیماری، نوع دیگری از فشار انتخابی را ایجاد میکند.
در کنار آن، تحقیقات سازمانهایی مانند ناسا (NASA) روی بدن فضانوردان – از تغییرات در استخوانها و ماهیچهها تا تغییر بیان ژنها در شرایط ریزگرانش – اطلاعات ارزشمندی درباره حدود سازگاری زیستی انسان فراهم کرده است. هرچند فعلاً تعداد فضانوردان بسیار کم است و اثر تکاملی مستقیمی بر جمعیت ندارد، اما این پژوهشها نشان میدهد که در صورت گسترش سکونتگاههای فضایی در آینده، انسان با مجموعهای کاملاً جدید از چالشهای تکاملی روبهرو خواهد شد.
جمعبندی؛ انسان، موجودی در حال تغییر دائمی
اگر به انسان بهعنوان موجودی «تمامشده» نگاه کنیم، بسیاری از پرسشهای مهم درباره سلامت، بیماری و آیندهٔ زیستیمان بیپاسخ میماند. شواهد ژنتیکی، انسانشناسی و پزشکی امروز همگی تأیید میکنند که تکامل انسان همچنان ادامه دارد؛ فقط شکل و شدت نیروهای انتخابی عوض شده است.
از رنگ پوست و توانایی هضم شیر گرفته تا مقاومت در برابر بیماریهای عفونی، نمونههای مشخصی داریم که نشان میدهد محیط – چه طبیعی، چه فرهنگی و چه فناورانه – دائماً بر ژنهای ما فشار میآورد و آنها را غربال میکند. در عین حال، خود ما نیز با فناوری، کشاورزی، پزشکی و حتی اکتشافات فضایی، این محیط را بازنویسی میکنیم.
در نهایت، فهم این حقیقت که «تکامل انسان متوقف نشده» فقط یک دانستنی جالب علمی نیست؛ بلکه ابزاری است برای درک بهتر آیندهٔ سلامت، برنامهریزی برای پزشکی فردمحور، و حتی تفکر درباره نقش ما در سیارهٔ زمین و فراتر از آن.
