اگر در منزل خود حیوان خانگی دارید، متوجه شده‌اید که سگ یا گربه شما به ساعت خانه نگاهی نمی‌کنند، ولی متوجه می‌شوند که کِی وقت خواب، غذا یا پیاده‌روی روزانه‌شان است. یا حتی شاید برای خودتان پیش آمده باشد که در میانه روز خواب کافی داشته باشید، اما شب هنگام تاریکی بازهم خوابتان بیاید. اما چرا و چگونه؟ این موضوعات با ریتم یا سیستم شبانه روزی که اکثر ما موجودات گونه‌ای از آن را داریم ممکن می‌شود.
چرا و چگونه بدن ما ساعت دارد؟!
اولین فسیل‌های یافت‌شده، حدود ۳.۵ میلیارد سال سن دارند! یعنی عمر حیات روی زمین چیزی بین ۳.۵ تا ۴ میلیارد سال است. ما انسان‌هایی که امروز پشت نمایشگر گجت‌های هوشمندمان نشسته و مطالب آی‌تی‌رسان را می‌خوانیم هم حاصل این چند میلیارد سال فرگشت یا تکامل موجودات هستیم.
طی این چند میلیارد سال انتخاب طبیعی، بدن ما و همه موجودات، یاد گرفته چطور با محیط اطراف خود برای بقا هماهنگ‌تر شود و ریتم خاص خود را در همین راستا پیدا کرده است. یکی از عوامل طبیعی مهم محیط اطراف ما که در هماهنگی سیستم و ریتم ما با طبیعت نقش بسیار مهمی دارد، قطعاً نور خورشید است. به عبارتی، دو وجه تاریکی و روشنایی در یک شبانه‌روز، از میلیاردها سال پیش فاکتور مهمی در تعیین بقای موجودات بوده‌اند.
مثلاً حیواناتی که پناه‌گاه خود را در زمان نادرستی در روز ترک می‌کردند، شکار شکارچیان روز شدند و حیوانات دیگر برای بقا و هماهنگی با انتخاب طبیعی، به ریتمی رسیده‌اند که اکنون تا زمان مناسب در پناه‌گاه خود می‌مانند. یا حتی گل‌ها در زمانی مناسب اگر باز و بسته نشوند، تکثیر و بقای آن‌ها به خطر می‌افتد.
با توجه به ویژگی‌هایی که از خودمان، یعنی انسان‌ها می‌شناسیم که مثلاً در طول روز بهتر می‌توانیم ببینیم و عمل کنیم و به خواب منظم برای انرژی بیش‌تر نیاز داریم، منطقی است که ریتم ما مثل بسیاری از موجودات، به این شکل منظم شده باشد. اما مثلاً خفاش‌هایی که وجود نور، تاثیری در بقای آن‌ها در طبیعت نداشته، بلکه حتی به شکارچیان آن‌ها امکانات بیش‌تری می‌داده، پس به گونه‌ای فرگشت پیدا کرده‌اند که ساعت بدن یا سیستم شبانه روزی آن‌ها به کلی متفاوت است.
ریتم شبانه روزی چیست؟
ریتم شبانه روزی ما، تغییرات و تحولات فیزیکی، روانی و رفتاری ما بر اساس چرخه‌ای ۲۴ ساعته هستند. این پروسه طبیعی، بر اساس روشنایی (و تبعاً تاریکی) به‌وجود آمده که اکثر موجودات زنده را تحت تاثیر قرار داده است، از جمله حیوانات، گیاهان و حتی میکروب‌ها! کرونوبیولوژی (گاه‌شماری زیستی یا گاه‌زیست‌شناسی)، علمی‌ست که به مطالعه ریتم شبانه روزی بدن می‌پردازد.
مثال مشخصی از ریتم شبانه روزی بر اساس نور، خوابیدن در شب و بیدار ماندن در طول روز است. احتمالاً اگر وقتی در دوران کودکی خوابتان نمی‌برد، مادر یا مادربزرگتان می‌گفتند: «برو سر جات، برق رو خاموش کن، چشمات رو ببند خوابت می‌گیره!»
این قضیه از نظر علمی مورد تایید قرار می‌گیرد! به عبارتی شما وقتی در معرض نور خورشید نباشید و در تاریکی به سر ببرید، خوابتان می‌گیرد.
قبل‌تر گفتیم ریتم شبانه روزی تقریباً در تمامی موجودات زنده یافت می‌شود. درباره باز و بسته شدن گل‌ها و ترک پناه‌گاه توسط حیوانات مثال هم زدیم که همگی کار این سیستم زمانی در موجودات است.
ریتم شبانه روزی یا ساعت طبیعی بدن چگونه کار می‌کند؟
طبیعتاً مانند تمام پدیده‌های علمی دیگر داخل بدن ما، نوع کارکرد این سیستم هم با اتفاقات فیزیکی و شیمیایی داخل بدن همراه است. مثلاً با روشن شدن هوا و معمولاً در ساعتی نزدیک به ۷ صبح، فشار خون ما به میزان قابل توجهی بالا می‌رود و برعکس در میانه خوابمان، به دلیل تاریکی، بدن ما میزان فشار خونمان را به پایین‌ترین حد خود می‌رساند.
از اتفاقات دیگری که مغز شما هنگام تاریکی هوا انجام می‌دهد، ترشح ملاتونین یا هورمون خواب است. کار ملاتونین پایین آوردن سطح هوشیاری و آماده‌سازی بدن شما برای خواب است. چون مطابق حرفی که زدیم، بدن ما به گونه‌ای ریتم گرفته که در زمان تاریکی به خواب برود.
تمام این ریتم شبانه روزی و فعالیت‌های مربوط به آن که درمورد آن‌ها صبحت می‌کنیم، دستورات خود را از ساعت مغز ما می‌گیرند. درواقع در مغز ما یک نوسان‌گر وجود دارد که همان‌طور که گفتیم، با نور کار می‌کند و طبق آن به بخش‌های مختلف بدن دستورات لازم را ارسال می‌کند تا ریتم شبانه روزی بدن ما حفظ شود.
چگونه ساعت بدن به سلامتی ما کمک می‌کند؟
ساعت یا ریتم شبانه روزی بدن، درواقع الگویی بر پایه زمان‌های مختلف شبانه‌روز روبه‌روی ما قرار می‌دهد. الگویی که طی سالیان سال در بدن ما شکل گرفته و بهتر است برای سلامت نگه‌داشتن خود، از آن پیروی کنیم و سبک زندگی خود را بر پایه آن بچینیم. زیرا این ریتم شبانه روزی عملکردهای بخش‌های مختلفی از بدن را کنترل می‌کند، مثل:
- ترشح هورمون‌ها در زمان‌های مختلف (که سرحالی و خواب‌آلودگی به این وسیله کنترل می‌شود)
- خوردن و هضم غذا
- دمای بدن و فشار خون
برای آن‌که بهتر و جزئی‌تر ساعت بدن و کارهایی که در هر زمان از شبانه‌روز باید انجام دهید را بشناسید، نگاهی به تصویر زیر کنید و برنامه روزانه خود را تا جای ممکن، طبق آن تنظیم کنید.
چه عواملی سبب تغییر ریتم شبانه روزی می‌شوند؟
ریتم شبانه روزی بدن ما قابل تغییر است. درواقع فاکتورهایی وجود دارند که می‌توانند مقداری تغییر در آن ایجاد کنند. احتمالاً از آن‌جایی که این ریتم بر اساس ساعت بدن و مستقیماً تحت تاثیر روشنایی تنظیم شده است، حدس می‌زنید که تغییر موقعیت جغرافیایی و زمان طلوع و غروب خورشید، می‌توانند تغییر مستقیمی در آن ایجاد کنند.
همچنین تغییراتی در ژن‌های افراد هم می‌تواند ساعت زیستی ما را تغییر دهد. تغییر شیفت کاری، استفاده از لوازم الکترونیکی و قرار گرفتن تحت تاثیر نورهای مصنوعی (مثل نور مانیتور و گوشی) هم می‌توانند تغییراتی در ریتم شبانه روزی ایجاد کنند.
احتمالاً هنگام مسافرت به مکان‌هایی که از نظر موقعیت زمانی با محل زندگی شما تفاوت دارند، متوجه شده‌اید که دچار سردرگمی و به‌هم خوردگی زمان خواب می‌شوید. عامل این موضوع هم دقیقاً همین ساعت بدن است.
آیا سبک زندگی شما به ریتم شبانه روزی معمول بدن نزدیک است؟ شما چگونه ساعت بدن را به صورت ملموس در زندگی خود حس می‌کنید؟ نظرات و تجربیات خود را با مخاطبان و تیم آی‌تی‌رسان درمیان بگذارید.
