پژوهشهای اخیر در حوزه علوم اعصاب نشان میدهد که دسترسی زودهنگام کودکان به فناوریهایی مانند گوشیهای هوشمند میتواند عواقب جدی و ماندگار برای سلامت روان آنان داشته باشد. نسل Z به عنوان اولین نسلی که با اینترنت، شبکههای اجتماعی و گوشیهای هوشمند رشد یافتهاند، موضوع اصلی مطالعات گسترده محققان سراسر جهان شده است. مطالعهای نوین که در نشریه علمی «Journal of Human Development and Capabilities» منتشر شده، به شکل خاص ارتباط میان سن شروع استفاده از تلفن هوشمند و پیامدهای روانی در بزرگسالی جوان را بررسی کرده است.
جزئیات مطالعه و دادههای کلان
این تحقیق توسط تیمی از شرکت علمی Sapien Labs و با سرپرستی دکتر تارا تیاگراجان انجام شد. پژوهشگران با بهرهگیری از دادههای طولی پروژه جهانی ذهن (Global Mind Project) ــ که یکی از بزرگترین پایگاههای داده سلامت روان است و اطلاعات بیش از 100 هزار جوان 18 تا 24 ساله را شامل میشود ــ دریافتند افرادی که پیش از 13 سالگی به گوشی هوشمند دسترسی داشتهاند، در ادامه زندگی با میزان بالاتری از افکار خودکشی، پرخاشگری، گسست از واقعیت و حتی توهمها مواجه شدند.
تفاوتهای جنسیتی و پیامدهای روانی
یافتهها نشان داد دخترانی که در سنین پایینتر صاحب گوشی شدهاند، از اعتمادبهنفس، خودانگاره و تابآوری (مقاومت عاطفی) کمتری برخوردار بودند. پسران این گروه نیز از نظر آرامش، پایداری هیجانی و همدلی نسبت به همسالان خود که دیرتر گوشی دریافت کردند، ضعیفتر عمل کردند.
سن حساس و علل تأثیرگذاری فناوری
کارشناسان بر این باورند که سن 13 سالگی نقطه عطفی برای آمادگی عصبی و روانی کودک در مواجهه با فضای مجازی و شبکههای اجتماعی است. دکتر تیاگراجان و سازمانهایی مانند Wait Until 8th تأکید میکنند که مواجهه پیش از این سن با محیط دیجیتالی میتواند آسیبرسان باشد زیرا مغز کودک هنوز به بلوغ لازم برای مدیریت فشارهای روانی و اجتماعی این فناوریها نرسیده است.
عوامل دخیل و آثار فراتر از تشخیصهای کلاسیک
به گفته دکتر تیاگراجان، ترکیبی از دسترسی به شبکههای اجتماعی، تجربه آزار اینترنتی (cyberbullying)، اختلالات خواب و ضعف روابط خانوادگی موجب تشدید چالشهای روانی میشود. این عوامل با علائمی همراه هستند که ممکن است در تستهای غربالگری متداول نادیده گرفته شوند و سلامت روان بزرگسالی را به شکل نامحسوسی تحت تأثیر قرار دهند.
پیشنهادات عملی و تأثیر بالقوه بر سیاستگذاری جهانی
محققان از والدین درخواست کردهاند تا پیش از 13 سالگی برای فرزندان خود گوشی هوشمند تهیه نکنند. همچنین پیشنهاد شده است قانونگذاران کشورهای مختلف رویکردی پیشگیرانه مشابه قوانین دخانیات و نوشیدنیهای الکلی اتخاذ کنند؛ شامل محدودیت استفاده برای کودکان زیر 13 سال، آموزش سواد دیجیتال از سنین مناسب، و الزام شرکتهای فناوری به پاسخگویی در قبال سلامت کاربرانشان. نمونه پیگیری این رویکرد را میتوان در اقدامات نظارتی بر شرکتهایی چون متا (Meta) مشاهده کرد که مدیرعامل آن، مارک زاکربرگ، در اوایل سال 2024 ناچار به عذرخواهی در مجلس سنا ایالات متحده به دلیل آسیبهای اعمال شده به کودکان توسط شبکه اجتماعی این شرکت شد.
نتیجهگیری
این پژوهش، شواهد علمی موجود مبنی بر خطرات ملموس گوشیهای هوشمند برای سلامت روان کودکان را تقویت میکند. به جای برخورد صرفاً بدبینانه یا مقاومت سنتی در برابر فناوری، یافتهها ضرورت رویکردهای علمی و سیاستگذاری هوشمندانه را برجسته میسازد. اعمال محدودیتهای آگاهانه، ارتقای سواد دیجیتال و مسئولیتپذیری شرکتهای فناوری میتواند گامی موثر جهت حفاظت از سلامت روان نسلهای آینده باشد.