مردم دنیا به یک زبان واحد یا حتی چند زبان محدود صحبت نمی‌کنند؛ تا جایی که هم‌اکنون بیش از ۷۰۰۰ زبان مختلف وجود دارد. سقف کاه‌پوش خانه‌ها پرتو خورشید را بیرون نگه‌می‌دارد اما نمی‌تواند از ورود حرارت گرمسیری به داخل جلوگیری کند؛ اعضای کارگاه آموزشی برای استراحت به بیرون رفته‌اند و در دسته‌های کوچک چند نفری زیر سایه درختان نارگیل، از نسیم‌های خنک گاه به گاه لذت می‌برند. من از گروهی به گروه دیگر می‌روم و در بحث‌هایشان شرکت می‌کنم. هر بار متوجه می‌شوم که زبان گفتگو تغییر می‌کند؛ از یک زبان بومی تا زبانی که من می‌توانم بفهمم؛ مانند Bislama یا انگلیسی!
من از تغییر زبان گفتگو در دسته‌های مختلف شرکت کنندگان در همایش تعجب کردم اما تعجبم وقتی بیشتر شد که به تعداد زبان‌های مختلف بومی پی بردم.
۳۰ نفر برای شرکت در این کارگاه آموزشی در جزیره‌ای در جنوب اقیانوس آرام گرد هم آمده بودند و همه آن‌ها به جز من از جزیره‌ای به نام Makelua واقع در کشور وانواتو آمده بودند. آن‌ها در ۱۶روستای مختلف زندگی می‌کردند و ۱۶ زبان متفاوت داشتند.
در بسیاری از موارد می‌توانید کنار یک روستا بایستید و روستای دیگر را ببینید؛ با این حال ساکنان هر روستا به زبان متفاوتی صحبت می‌کردند. بر اساس تحقیق اخیر همکاران من در موسسه تاریخ بشری Max Planck، این جزیره تنها ۱۰۰ کیلومتر طول و ۲۰ کیلومتر عرض دارد اما ساکنانش ۴۰ زبان مختلف بومی دارند؛ به راستی چرا تا این اندازه؟ ما می‌توانیم این پرسش را درباره مردم کل جهان هم مطرح کنیم؛ مردم به یک زبان جهانی یا چند زبان انگشت شمار صحبت نمی‌کنند تا جایی که بیش از ۷۰۰۰ زبان مختلف وجود دارد. توزیع زبان‌ها در مناطق مختلف به صورت تصادفی اتفاق نیفتاده، مثلا تعداد زبان‌ها در مناطق گرمسیری بیشتر از مناطق معتدله است. جزایر گرمسیری گینه نو بیش از ۷۰۰ زبان دارند، در حالی که در روسیه با ۲۰ برابر وسعت بیشتر ۱۲۰ زبان بومی وجود دارد. حتی در مناطق گرمسیری هم تنوع زبان به گونه متفاوتی است؛ به‌عنوان مثال ۲۵۰۰۰۰ نفر ساکن در ۸۰ جزیره کشور وانواتو به ۱۱۰ زبان مختلف بومی صحبت میکنند، در حالی که بنگلادش با ۶۰۰ برابر جمعیت بیشتر از آن، ۴۱ زبان دارد.
چرا انسانها به زبان‌های مختلف صحبت میکنند و چرا زبان‌ها در سراسر سیاره به طرز نابرابر توزیع شده‌اند؟ ما برای این پرسش‌های اساسی درباره روابط انسانها چند پاسخ روشن داریم. تاکنون پاسخ‌های احتمالی برای این پرسش ها مطرح شده است؛ مانند این که تنوع زبان به تاریخ، تفاوت‌های فرهنگی و همچنین کوه‌ها و اقیانوس‌هایی برمی‌گردد که مردم دنیا را از هم جدا میکنند اما ما درباره این فرضیه‌ها صحبت نمی‌کنیم. همچنین به نظر می‌رسد که این سوالات برای بسیاری از رشته‌های دانشگاهی از قبیل زبان شناسی، انسان شناسی و جغرافیای انسانی اساسی باشند. با شروع سال ۲۰۱۰ که تیم ما متشکل از متخصصین ۶ رشته علمی از ۸ کشور دنیا شروع به بررسی دانسته‌های پیشین کردند بسیار دور از انتظار بود که تا آن زمان مطالعات بسیار اندکی انجام شده باشد؛ از جمله یکی از آن مطالعات که ما تکمیلش کردیم تنوع زبان در اقیانوس آرام بود.
در تلاش‌های پیشین، تمام مواردی که متغیرهای زیست محیطی، اجتماعی و جغرافیایی مختلف با تعداد زبان‌های موجود در یک مکان خاص مرتبط می‌شوند مورد بررسی قرار گرفتند که نتایج آن بسیار متفاوت بود و هیچ الگوی واضحی به دست نیامد. این مطالعات همچنین علی‌رغم بسیاری از چالش‌های متدولوژیکی پیش رفت، که بزرگ‌ترین آن‌ها بر پایه روش آمار قدیمی استوار است: همبستگی معادل علیت نیست.
ما می‌خواستیم به صورت واضح دلایل کم و زیاد بودن تعداد زبان‌ها در مناطق مختلف را پیدا کنیم؛ اما مطالعات قبلی نظریه‌هایی قوی درباره این فرآیندهای اختصاصی ارایه داده بودند و روش‌های ما به نتیجه بهتری منجر نشد.
به‌عنوان مثال مطالعات قبلی نشان دادند که در عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر، زبان‌ها در محدوده جغرافیایی کمتری نسبت به عرض‌های بالاتر مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ همچنین در مناطق نزدیک به خط استوا زبان‌های بیشتری وجود دارند اما این نتایج در مورد فرآیندهای ایجاد تنوع زبانی چیزی را به ما نمی‌گویند. فقط به این دلیل که گروهی از افراد با یک خط عرضی خیالی بر روی نقشه از یکدیگر جدا شوند، به این معنا نیست که آن‌ها به طور خودکار به ۲ جمعیت مختلف با ۲ زبان مختلف تقسیم می‌شوند. عرض جغرافیایی ممکن است با تنوع زبان مرتبط باشد، اما یقینا آن را ایجاد نمی‌کند.
آیا یک مدل ساده می‌تواند واقعیت را پیش‌بینی کند؟ راه بهتر برای شناسایی علل الگوهای خاص، شبیه‌سازی فرآیندهایی است که فکر می‌کنیم ممکن است آن‌ها را ایجاد کرده باشند. هر اندازه که نتایج به دست آمده از طریق مدل‌سازی به واقعیت نزدیک‌تر باشند شانس ما برای دانستن و درک فرآیندهای واقعی بیشتر می‌شود.
۲ نفر از اعضای اکولوژیست گروه ما، Thiago Rangel و Robert Colwell این روش شبیه‌سازی را برای مطالعه مورد الگوهای تنوع گونه‌ای توسعه داده‌اند، اما کسی از این روش برای مطالعه روی تنوع جمعیت انسان استفاده نکرده است. ما تصمیم گرفتیم پتانسیل این روش را با ایجاد یک مدل ساده برای درک الگوهای تنوع زبان در یک قسمت از جهان (قاره استرالیا) مورد بررسی قرار دهیم.
یکی از همکاران ما Claire Bowern، از زبان‌شناسان دانشگاه Yale، نقشه‌ای تهیه کرده که تنوع زبان‌های بومی (در مجموع ۴۰۶ زبان) در استرالیا را قبل از برقراری ارتباط با اروپایی‌ها نشان می‌دهد؛ زبان‌های بسیار زیادی در شمال و امتداد سواحل وجود دارند در حالی که این تنوع در مناطق بیابانی کمتر است. ما می‌خواستیم بدانیم که مدل ساده ما تا چه اندازه می‌تواند بر این الگوی جغرافیایی تنوع زبانی منطبق باشد.
مدل شبیه‌سازی ما ۳ فرضیه اصلی را مطرح نمود:
اول این که جمعیت‌ها برای پر کردن جاهایی که هیچ‌کس دیگر زندگی نمی‌کند، حرکت میکنند.
دوم این که میزان بارندگی بر تعداد افرادی که می‌توانند در یک مکان زندگی کنند تاثیر دارد. بر اساس مدل ما، مردم در مناطقی که بارندگی بیشتری داشته باشند، در تراکم بیشتری زندگی میکنند. مقدار بارش سالانه در استرالیا به طور گسترده‌ای متفاوت است، از بیش از ۳ متر در جنگل‌های بارانی شمال شرقی تا ۰/۱ متر در Outback. و فرضیه سوم: ما فرض می‌کنیم که جمعیت انسانها یک مقدار حداکثری دارد؛ اندازه ایده‌آل یک گروه با توجه به برآیند مزایای گروه بزرگ‌تر و مضرات آن تعیین می‌شود. در مدل ما وقتی که جمعیت بیشتر از اندازه حداکثر باشد بر اساس توزیع جهانی جمعیت hunter-gatherer به ۲ جمعیت تقسیم می‌شود که هر کدام به زبان جداگانه‌ای صحبت میکنند.
ما از این مدل برای شبیه‌سازی نقشه‌های تنوع زبان برای استرالیا استفاده کردیم. در هر تکرار، یک جمعیت اولیه به صورت تصادفی بر روی نقشه حرکت نموده و در جهت تصادفی شروع به رشد و گسترش کرد. نقشه بارندگی تراکم جمعیت را تعیین کرد و پس از آن که جمعیت به حد ماکسیمم اندازه خود رسید، تقسیم شد. به این ترتیب، جمعیت‌های انسانی هم رشد و تکثیر یافته و سراسر قاره استرالیا را پر میکنند.
مدل ساده ما در بر گیرنده هیچ تاثیری از تماس با گروه‌ها، تغییر در راهبردهای معیشتی، اثرات ایده‌های فرهنگی یا اجزای زبان از گروه‌های مجاور و یا بسیاری از فرآیندهای بالقوه دیگر نبود؛ بنابراین، ما انتظار داشتیم که از بین رفته و با شکست مواجه شود اما به‌صورت باور نکردنی به این روش ۴۰۷ زبان تولید شد که فقط ۱ عدد با تعداد واقعی اختلاف داشت. نقشه‌های شبیه سازی شده زبان، تعداد زبان‌های بیشتری را در شمال و در امتداد سواحل نشان می‌دهند و این تعداد در مناطق خشک مرکزی استرالیا کمتر است که به خوبی الگوهای جغرافیایی در تنوع زبان‌ها را نشان می‌دهد.
می‌توان از این مدل در جاهای دیگر هم استفاده نمود اما ما معتقدیم که الگوهای تنوع زبان در مکان‌های دیگر ممکن است توسط عوامل و فرآیندهای متفاوتی شکل بگیرد. در جای دیگری مانند ونواتو، میزان بارندگی به اندازه استرالیا تغییر نمی‌کند و تراکم جمعیت ممکن است از سایر شرایط محیطی تاثیر بپذیرد.
در موارد دیگر، ارتباط میان گروه‌های انسانی احتمالا تنوع زبان را باعث می‌شوند. به‌عنوان مثال،پراکندگی گروه‌های کشاورزی که به زبان‌های هندو اروپایی و یا Bantu صحبت میکنند، ممکن است ساختار جمعیت‌ها و زبان‌هایی را که در سرتاسر مناطق بزرگی از اروپا و آفریقا زندگی میکنند، تغییر داده باشد.
بدون شک، طیف گسترده‌ای از عوامل و فرآیندهای اجتماعی و محیطی به الگوهایی از تنوع زبانی که در سراسر جهان می‌بینیم، کمک کرده است. در بعضی موارد عواملی نظیر توپوگرافی، آب و هوا و یا تراکم منابع طبیعی کلیدی ممکن است تعیین کننده باشد و در جای دیگری امکان دارد تاریخ، جنگ، سازمان سیاسی یا راهبردهای معیشتی گروه‌های مختلف، نقش مهمی در شکل دادن به مرزهای گروه و الگوهای تنوع زبان ایفا کند.
کاری که ما انجام داده‌ایم ایجاد یک چهارچوب برای روشی است که می‌توان از آن برای شناسایی فرآیندهای مختلف، در هر مکان استفاده کرد. تنوع زبان نقش کلیدی در شکل دادن به تعاملات گروه‌های انسانی و تاریخ ما ایفا کرده است، با این حال ما به‌طور شگفت انگیزی چیزهای بسیار کمی در مورد عوامل ایجاد این تنوع می‌دانیم. ما امیدواریم دانشمندان دیگری با گستره جغرافیایی وسیعی از تنوع زبان‌ها به گروه تحقیقاتی ما ملحق شوند و در جستجوی ما برای درک این‌که چرا انسانها به زبان‌های بسیاری صحبت میکنند، به ما کمک کنند. این مقاله اولین بار در The Conversation منتشر شد. متن اصلی را با زبان انگلیسی از اینجا بخوانید.
