دولت و مجلس ایران با طرح نصب گسترده کنتورهای هوشمند، قصد دارند از قطع سراسری و ناکارآمد آب و برق فاصله گرفته و به سیاستی مبتنی بر محدودسازی هوشمند مشترکان پرمصرف روی آورند. این تغییر رویکرد که در برنامه هفتم توسعه نیز مورد تاکید قرار گرفته، ترکیبی از فناوریهای دانشبنیان، مدیریت تقاضا و عدالت توزیعی را محور قرار داده است.
بحران آب؛ آمارها، واقعیتها و نیاز به صداقت
اخیراً عبدالجلال ایری، سخنگوی کمیسیون عمران مجلس، با ارائه آمارهایی نگرانکننده نسبت به وضعیت منابع آبی کشور هشدار داد: منابع آب تجدیدپذیر ایران از حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب به ۱۰۳ میلیارد مترمکعب رسیده و نسبت مصرف به منابع به مرز ۹۰ درصد نزدیک شده است؛ رقمی بسیار بالاتر از شاخص جهانی حدود ۴۰ درصد. این اعداد نشان میدهد که کشور عملاً در آستانه یک بحران جدی آب قرار گرفته است.
ایری به عقبماندگیهای اجرایی هم اشاره کرد: از بیش از ۳۵ میلیون مشترک آب شرب کشور، تنها ۲۵۰۷ کنتور هوشمند نصب شده است. در عین حال الگوی مصرف آب شرب شهروندان به طور متوسط حدود ۱۹۵ لیتر در شبانهروز گزارش شده که فراتر از الگوی تعیینشده ۱۵۰ لیتر است. پرسش اصلی این است: چگونه میتوان این شکاف را با ابزارهای اجرایی و فنی پر کرد؟
راهکار عدالتمحور: محدودسازی هوشمند بهجای قطع سراسری
سخنگوی کمیسیون عمران پیشنهاد داده که مدل مدیریت آب باید مشابه نظام سهمیهبندی سوخت شود؛ به جای اعمال جریمه و یا قطع کامل خدمات برای همه، با کنتورهای هوشمند تنها مصرف مشترکان پرمصرف محدود شود. این شیوه میتواند فشار روی منابع را کاهش دهد، بهای تمامی مشترکان را افزایش ندهد و عدالت توزیعی را تقویت کند. برنامه هفتم نیز بر همین هدف یعنی مدیریت عادلانه مصرف از طریق هوشمندسازی تاکید دارد.
- کاهش قطع سراسری و هدفگیری مشترکان پرمصرف
- امکان شناسایی الگوهای مصرف و اعمال سیاستهای تشویقی/تنبیهی دقیقتر
- ترکیب هوشمندسازی با توسعه آبشیرینکنها در استانهای ساحلی
هوشمندسازی شبکه برق؛ ۱۲ میلیون کنتور و پایان خاموشیهای کور
در بخش برق، برنامهها کمی سازمانیافتهتر به نظر میرسند. مصطفی رجبی مشهدی، مدیرعامل توانیر، هوشمندسازی را یکی از مگاپروژههای صنعت برق معرفی کرده و هدفگذاری نصب ۱۲ میلیون کنتور هوشمند تا سال ۱۴۰۵ را اعلام کرده است. بر اساس برنامه اعلامی، از سه ماه آینده نصب ماهانه یک میلیون کنتور آغاز خواهد شد.
هدف اصلی توانیر از این اقدام، «محدودسازی بهجای خاموشی» است: اگر بتوان ۱۵ تا ۲۰ درصد بار مصرفی مشترکان تحت پوشش را کاهش داد، الزام به قطع فیدرها و خاموشی گسترده کمتر خواهد شد. کنتورهای هوشمند امکان تفکیک و کنترل بار را فراهم میکنند و به اپراتورها اجازه میدهند تنها مصرفکنندگان پرمصرف را هدف قرار دهند.
پاکسازی شبکه از ماینرهای غیرمجاز و مدیریت تفکیکشده
یکی از نکات قابل توجه گزارشهای توانیر، رشد مصرف در ساعات غیرپیک است. رجبی مشهدی به یافتهای اشاره کرد که نشان میدهد در سال جاری نسبت به ۱۴۰۲، مصرف در برخی شرکتهای توزیع بین ساعات یک تا شش بامداد بیش از ۱۰ درصد افزایش داشته است؛ موضوعی که بیانگر وجود حدود ۲۰۰۰ مگاوات مصرف ناشی از ماینرهای غیرمجاز در شبکه است. کنتورهای هوشمند علاوه بر شناسایی الگوهای غیرعادی مصرف، میتوانند مانع فشار بیرویه ماینرها و سایر مصرفکنندگان غیرمجاز شوند.
همچنین کنتورهای هوشمند این امکان را میدهند که در زمان اوج بار، برق صنایع حساس مانند خورشیدی یا پمپهای آبی کشاورزی قطع نشود و مدیریت بار به شکل تفکیکشده و عادلانه انجام گیرد — یعنی همان هدفی که به کاهش خاموشیهای پراکنده و ناعادلانه منجر میشود.
چالشها و نیاز به هماهنگی میان بخشها
با وجود اهداف اعلامشده، مسیر اجرایی پرچالش است. بخش آب از عقبماندگی در توسعه آبشیرینکنها سخن میگوید؛ ایری اشاره کرده که برنامه هفتم خواهان تأمین حداقل ۸۰ درصد نیاز استانهای ساحلی از طریق آبشیرینکنهاست اما در سال اول تنها بخشی از ظرفیت (معادل ۲۱۸ میلیون مترمکعب) محقق شده است. در عین حال افزایش تعرفه انشعابات تا ۴۰۰ درصد که او به آن انتقاد دارد، میتواند فشار اقتصادی بر خانوارها را تشدید کند.
از سوی دیگر، برنامه برق با تعیین مشوقها برای استانهای موفق در کاهش خاموشی و نظارت مستقیم مقامات عالی، شتاب بیشتری گرفته اما موفقیت نهایی به هماهنگی میان نهادها، تامین مالی تولید انبوه کنتورها و استفاده از ظرفیت شرکتهای دانشبنیان داخلی بستگی دارد.
- نیاز به سرمایهگذاری و تولید داخل برای کنتورهای هوشمند
- همکاری میان وزارت نیرو، شرکتهای توزیع و مجلس برای سیاستگذاری عادلانه
- آموزش و فرهنگسازی برای تغییر الگوی مصرف شهروندان
سیاست مشترک دولت و مجلس به این سمت حرکت میکند که بحران ناترازی را نه با ساخت سریع سد و نیروگاه (که زمانبر و پرهزینه است)، بلکه با مدیریت تقاضا و بهرهگیری از فناوری حل کنند. اما پرسش کلیدی همچنان پابرجاست: آیا نصب میلیونی کنتورها و اجرای سیاستهای محدودسازی هوشمند میتواند تابستانهای داغ و کمآب ایران را به فصولی کمتنش تبدیل کند؟ پاسخ به این سوال در گرو اجرا، نظارت و همراهی مردم و بخش خصوصی خواهد بود.
