طی مدت چند هفته، سطح آگاهی بسیاری از مردم پیرامون بیماری COVID-19 و ویروس عامل آن یعنی SARS-CoV-2 به میزان چشمگیری ارتقاء یافته است. اما در این میان شاهد انتشار شایعات گسترده‌ای بودیم. اگرچه تعداد مقالات علمی در زمینه این ویروس به تدریج در حال افزایش است؛ اما پیرامون منشاء کروناویروس کماکان ابهامات زیادی به قوت خود باقی‌مانده است.
اکنون برای بسیاری از پرسش‌ها، پاسخ دقیقی وجود ندارد. به‌عنوان مثال کروناویروس نخستین بار در کدام گونه از حیوانات (خفاش، مورچه‌خوار یا سایر گونه‌های وحشی) رویت شده است؟ منشاء شیوع این ویروس کجاست؟ یک جنگل یا غار در ایالت هوبی چین یا سایر مناطق.
در دسامبر سال 2019، 27 نفر از 41 بیمار بستری شده در بیمارستان (معادل 66 درصد آن‌ها) از بازارچه مستقر در قلب شهر ووهان در ایالت هوبی چین عبور کرده بودند. بر اساس مطالعه‌ای که در بیمارستان ووهان انجام شد؛ نخستین فرد مبتلا شناسایی شده در بازار مرکزی شهر تردد نکرده بود. با این‌حال برآورد مولکولی انجام شده روی دنباله ژنی SARS-CoV-2 نشان می‌دهد که قدمت این ویروس به ماه نوامبر بازمی‌گردد. این پدیده موجب طرح پرسش‌هایی پیرامون ارتباط میان شیوع بیماری کووید 19 و حیات وحش می‌شود.
داده‌های ژنتیکی
محققان چینی سریعا به بررسی دنباله ژنی ویروس SARS-CoV-2 پرداختند. این ویروس در واقع یک مولکول RNA از 30 هزار پایه دارای 15 ژن است. ژن S مسئولیت کدگذاری پروتئین موجود روی سطح خارجی ویروس را بر عهده دارد (برای مقایسه جالب است بدانید که ژنوم انسان دارای DNA با ظاهر مارپیچ دوگانه و 3 میلیارد پایه هم‌اندازه شامل حدودا 30 هزار ژن است.
تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای ژن‌ها نشان داد که ویروس SARS-CoV-2 متعلق به گروه بتاکروناویروس‌ها بوده و از شباهت بسیار زیادی با ویروس SARS-CoV برخوردار است. این ویروس در نوامبر سال 2002 موجب فراگیر شدن بیماری ذات‌الریه حاد در استان گوانگدونگ چین شد و در سال 2003 به 29 کشور جهان گسترش پیدا کرد. به‌طور کلی 8098 کیس مبتلا به بیماری همراه با 774 مورد فوتی به ثبت رسید. بعدها خفاش‌های گونه Rhinolophus به‌عنوان منشاء شیوع این ویروس شناخته شدند. این خانواده از خفاش‌ها گوشت‌خوارانی کوچک بوده و به‌صورت بالقوه درون غارها زندگی می‌کنند. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهند که حیوانی با نام زباد نخلی (Paguma larvata) نقش میزبان واسطه‌گر میان خفاش‌ها و اولین کیس‌های انسانی مبتلا شده را ایفا نموده است.
از آن زمان به بعد، بتاکروناویروس‌های متعددی شناسایی شده است. این ویروس‌ها عمدتا در خفاش‌ها مشاهده می‌شوند؛ اما انسان‌ها نیز می‌توانند ناقل آن‌ها باشند. به‌عنوان مثال ویروس RaTG13 از خفاش‌های گونه Rhinolophus در استان یونان چین گردآوری شد. این ویروس دارای شباهت فراوانی با SARS-CoV-2 بوده و 96 درصد دنباله ژنی آن‌ها با یکدیگر مشترک است. این نتایج نشان می‌دهند که خفاش‌ها خصوصا گونه Rhinolophus آن‌ها ناقل اصلی ویروس‌های SARS-CoV و SARS-CoV-2 به‌شمار می‌روند. اما گونه ناقل به چه ترتیبی تعریف می‌شود؟ یک ناقل در واقع شامل یک یا چند گونه جانوری است که نسبت به ویروس حساس نبوده یا آسیب‌پذیری بسیار ناچیزی دارند. بدن این جانداران به‌طور طبیعی از یک یا چند ویروس مختلف میزبانی می‌کند. عدم مشاهده علائم بیماری با توجه سطح کارآمدی سیستم ایمنی بدن قابل توضیح است. توان بالای سیستم ایمنی بدن امکان مقابله حداکثری با تکثیر ویروس‌ها را فراهم می‌کند.
مکانیسم بازترکیب
محققان در روز 7 فوریه 2020 موفق به کشف ویروسی به‌مراتب نزدیک‌تر به SARS-CoV-2 در مورچه‌خوار شدند. این ویروس با شباهت ژنتیکی 99 درصدی به SARS-CoV-2 نشان می‌دهد که احتمال ناقل بودن مورچه‌خوار در مقایسه با خفاش بسیار بیش‌تر است.
با این‌حال یک مطالعه جدید در دست بررسی نشان می‌دهد که ژنوم کروناویروس استخراج شده از بدن مورچه‌خوار مالزیایی (Manis javanica) شباهت کمتری با ویروس SARS-CoV-2 دارد و تشابه ژنتیکی آن‌ها حدودا معادل 90 درصد است. این پدیده نشان می‌دهد که ویروس استخراج شده از بدن مورچه‌خوار مسئول فراگیر شدن بیماری COVID-19 در مقطع فعلی نیست. با این‌حال کروناویروس استخراج شده از مورچه‌خوار در منطقه ویژه پروتئین S دارای تشابه 99 درصدی است. این تشابه به 74 آمینواسید موجود در دامنه اتصال گیرنده (ACE (Angiotensin Converting Enzyme 2 مربوط می‌شود. این گیرنده امکان ورود ویروس به سلول‌های بدن و آلوده نمودن آن‌ها را فراهم می‌کند.
در مقابل، ویروس RaTG13 استخراج شده از خفاش گونه Rhinolophus با تشابه 77 درصدی دارای واگرایی شدید در این حوزه خاص است. این پدیده بدان معناست که کروناویروس جدا شده از بدن مورچه‌خوار می‌تواند به سلول‌های بدن انسان وارد شود؛ در حالی‌که ویروس جدا شده از خفاش Rhinolophus فاقد چنین قابلیتی است.
بعلاوه این مقایسه ژنتیکی نشان می‌دهد که SARS-Cov-2 نتیجه بازترکیب 2 گونه مختلف از ویروس‌ها است. یکی از این ویروس‌ها به RaTG13 شباهت داشته و دیگری مشابه ویروسی است که از بدن مورچه‌خوار استخراج شده است. به عبارت دیگر، ویروس SARS-Cov-2 نقش یک واسطه میان 2 ویروس پیش‌تر کشف شده را ایفا می‌کند. این مکانیسم بازترکیب پیش‌تر در خصوص کروناویروس‌ها تشریح شده است. به منظور تشریح منشاء پیدایش ویروس SARS-Cov بایستی خاطرنشان کرد که بازترکیب 2 یا چند ویروس می‌تواند منجر به پیدایش ویروسی جدید با توانایی بالقوه برای آلوده نمودن یک میزبان جدید شود. به منظور وقوع بازترکیب، 2 ویروس مختلف بایستی یک موجود زنده را به‌صورت همزمان آلوده کرده باشند.
اکنون 2 پرسش کماکان بی‌پاسخ باقی مانده است: نخست اینکه فرآیند بازترکیب در بدن کدام موجود زنده (خفاش، مورچه‌خوار یا سایر جانداران) انجام شده است؟ ثانیا پرسش مهم‌تر اینکه بازترکیب ویروس‌ها تحت چه شرایطی صورت گرفته است؟ پاسخ به این پرسش‌ها نیازمند گذر زمان و انجام پژوهش‌های بیش‌تر است.
