هر روزه مسئولین سیاسی، مدیران و گروه‌های مختلف با شعارهای زیبای عدالت محور، زندگی برابر، قوانین یکسان و عدم تبعیض گوش مردم را پر می‌کنند اما در عمل هیچ‌کدام از این شعارها رنگ واقعیت به خود ندیده است. گروه‌های مختلفی مانند معلولین، ناشنوایان، نابینایان و غیره هستند که از شرایط زندگی برابر بهره‌مند نیستند و متاسفانه همچنان بسیاری از مدیران به مشکلات آن‌ها توجهی ندارند.
روز 15 اکتبر به نام روز جهانی عصای سفید نامگذاری شده تا سالی یک بار یادمان باشد تا افرادی هستند که از موهبت بینایی بی‌بهره ماندند اما برای آن‌ها دردآورتر از ندیدن این دنیای رنگارنگ، بی‌توجهی و غفلت مدیران و مسئولان نسبت به شرایط زندگی آنان است. به نظر می‌رسد مدیران آنقدر در ایجاد عدالت و برابری برای افرادی سالم به مشکل برخورده‌اند که افراد دارای معلولیت همچون نابینایان اصلا در اولیت آن‌ها قرار نمی‌گیرند.
به مناسبت روز جهانی عصای سفید به پای درد و دل نابینایان آشنا به دنیای فناوری و فعال در این حوزه نشستیم تا در ابتدا در خصوص ارتباط این افراد با دنیای فناوری و اینترنت و همچنین نحوه استفاده از افراد نابینا با ویندوز و تلفن هوشمند آشنا شویم و در ادامه به بررسی مشکلات افراد نابینا هنگام استفاده از اینترنت، اپلیکیشن‌ها، تلفن همراه و سیستم کامپیوتری بپردازیم، با ما همراه باشید:
در ابتدا با علی‌رضا شریفی صحبت کردیم، فردی که در سن 13 سالگی به علت بیماری تومور خوش‌خیم چشم، نابینا شد و حالا لیسانس زبان و ادبیات فارسی دارد و در یک موسسه خصوصی، کارهای IT کامپیوتری و مربوط به تلفن همراه را برای نابینایان انجام می‌دهد. او گوشی شیائومی پوکو X3 دارد و از برنامه‌ها و اپلیکیشنهای خارجی مانند واتساپ و تلگرام استفاده می‌کند.
جناب شریفی لطف بفرمایید برای خوانندگان ما توضیح دهید که افراد نابینا به چه شکل از تلفن همراه هوشمند و سیستم عامل اندروید استفاده می‌کنند؟
ببینید تمام سیستم‌عامل‌ها در دنیا دارای قابلیتی به نام اسکرین ریدر یا صفحه‌خوان هستند، این صفحه خوان وظیفه دارد تا کد‌های متنی را به کد‌های صوتی تبدیل کند، این قابلیت در تمامی سیستم‌عامل‌ها مانند اندروید، iOS، ویندوز، لینوکس، سیمبین و غیره وجود دارد. افراد نابینا با استفاده از این ویژگی و استفاده از نرم افزار موتور صوتی می‌توانند با سیستم عامل ارتباط برقرار کنند. برنامه صفحه خوان کد‌های متنی را تبدیل می‌کند و موتور صوتی آن‌ها را اعلام می‌کند. افراد بینا در سیستم کامپیوتری با ماوس و مانیتور با ویندوز ارتباط برقرار می‌کنند اما افراد نابینا توسط کیبورد و اسپیکر می‌توانند از ویندوز استفاده کنند، برای تلفن هوشمند نیز افراد بینا با نمایشگر و لمس از گوشی استفاده می‌کنند اما افراد نابینا با لمس به شکلی دیگر و با اسپیکر با گوشی کار می‌کنند.
افراد نابینا با استفاده از حالت Talkback که اسکرین ریدر پیشفرض اندروید است، می‌توانند از تلفن هوشمند استفاده کنند، وقتی این حالت فعال می‌شود، با اولین لمس اجزای صفحه، نام آن بخش خوانده می‌شود و با لمس دوم آن گزینه فعال خواهد شد، همچنین برای اسکرول بر روی صفحه باید از دو انگشت استفاده کنیم. به این ترتیب به طور مثال زمانی که بخواهیم وارد منوی تنظیمات شویم، ابتدا جای آن را بر روی صفحه پیدا می‌کنیم سپس با لمس دوم وارد تنظیمات می‌شویم و با کشیدن دو انگشت بر روی صفحه می‌توانیم بالا و پایین برویم. برای اینکار باید با گوشی کار کرده باشیم و تمامی گزینه‌ها و قسمت‌های آن را یاد بگیریم تا بتوانیم به صورت حفظی از گوشی استفاده کنیم، به این ترتیب با انتخاب هر گزینه ابتدا نام آن خوانده می‌شود و با لمس دوم وارد آن گزینه خواهیم شد.
اما حالت دیگری هم برای افراد تازه‌کار وجود دارد که پیمایش نام دارد، در این حالت با کشیدن انگشت از سمت راست به چپ گوشی، گزینه‌های صفحه به ترتیب خوانده می‌شود و گزینه‌هایی را که مد نظر ما هست می‌توانید انتخاب کنید. مثلا با هر بار کشیدن انگشت از سمت راست به چپ، گزینه‌ها به ترتیب مانند تماس، پیام‌ها، دوربین و غیره خوانده می‌شود و ما می‌توانیم گزینه مورد نظر را انتخاب کنیم.
شما هنگام کار با تلفن همراه از چه اپلیکیشن‌هایی استفاده می‌کنید و آیا برای کار برنامههای داخلی مانند اپلیکیشنهای بانکی، شبکه‌های اجتماعی و تاکسی اینترنتی مشکلی دارید یا خیر؟
ببینید برای ساخت اپلیکیشن و ارائه خدمات در تمام دنیای یک سری استاندارد تعریف شده که باید رعایت شود، متاسفانه این استانداردها در اکثر اپلیکیشن‌ها رعایت نمی‌شود. زمانی که به بانک، موسسات یا ارگان‌های مختلف نامه می‌نویسیم برخی می‌گویند که برای ما مهم نیست و هزینه اضافی استانداردسازی اپلیکیشن برای ما به صرفه نیست، برخی نیز به این موضوع توجه دارند ولی یک مدیر این موضوع را می‌پذیرد و این استانداردها برای نابینایان اجرا می‌شود اما مدیر بعدی که می‌آید روز از نو و روزی از نو، به یک باره متوجه می‌شوید که همه‌چیز به حالت اول برگشته است.
بزرگ‌ترین مشکل ما با اپلیکیشنهای ایرانی است، ما زمان می‌گذاریم با مدیران اپلیکیشنهای ایرانی گفتگو می‌کنیم و جلسه می‌گذاریم و در بهترین حالت استانداردسازی بر روی این اپلیکیشن‌ها اجرا می‌شود، اما اگر یک آپدیت برای این آن برنامه عرضه شود، تمام تغییرات با حالت اول باز می‌گردد و اپلیکیشن مجددا غیر قابل استفاده خواهد بود.
مشکل اصلی شما با اپلیکیشنهای ایرانی نیست، چرا با ویژگی Talkback نمی‌توانید از برنامههای ایرانی استفاده کنید؟
البته من در زمینه برنامه‌نویسی این اپلیکیشن‌ها تخصص ندارم، ولی در اپلیکیشنهای ایرانی استاندارد لازم و کپشن‌گذاری مناسب برای گزینه‌های مختلف اعمال نمی‌شود و به همین دلیل نام گزینه‌ها در برنامه اسکرین ریدر خوانده نمی‌شود، یا تعدادی از گزینه‌ها خوانده می‌شود اما تعدادی با عنوان “بدون برچسب” خوانده می‌شود. اما در برنامههای خارجی به این شکل نیست، تمام گزینه‌ها خوانده می‌شود و به فارسی هم ترجمه می‌شود. برنامه اسنپ یکی از اپلیکیشن‌هایی است که ما نابینایان نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم، چون گزینه‌های آن برای ما خوانده نمی‌شود.
اگر فرض بگیریم که برنامه اسنپ این مشکل را نداشته باشد، شما چگونه می‌توانید با نقشه اسنپ کار کنید و مبدا و مقصد را تعیین کنید؟
در برنامههای تاکسی اینترنتی، مبدا با جی‌پی‌اس تعیین می‌شود و مقصد را با جستجو مشخص می‌کنیم، اگر هم نتیجه جستجو دقیق نباشد متوجه نمی‌شویم و چاره‌ای هم در این زمینه نداریم.
وضعیت برنامههای بانکی و درگاه‌های اینترنتی چگونه است؟
اکثر برنامههای بانکی برای نابینایان استانداردسازی ندارد، اما برخی بانک‌ها مانند بانک ملی این موارد را در اپلیکیشن خودش اعمال کرده و نابینایان می‌توانند از این برنامه استفاده کنند، در این برنامه همه گزینه‌ها خوانده می‌شود. برنامه پات نیز این موارد را رعایت کرده است.
هنگام استفاده از این برنامه‌ها با کد امنیتی مواجه نمی‌شوید؟ چگونه آن‌ها را وارد می‌کنید؟
در این برنامه‌ها چون استانداردسازی شکل گرفته، کد‌های امنیتی به شکل صوتی خوانده می‌شود و ما می‌توانیم آن کدها را وارد کنیم، اما در سایت‌ها یا اپلیکیشن‌هایی که کد امنیتی دارند و استانداردسازی صورت نگرفته، نمی‌توانیم از این کدها عبور کنیم و آن سایت یا اپلیکیشن برای ما قابل استفاده نیست.
در خصوص شبکه‌های اجتماعی وضعیت به چه شکل است؟
باید بگویم که متاسفانه تمام شبکه‌های اجتماعی داخلی استانداردسازی نشده و ما نابینایان اصلا نمی‌توانیم از این برنامه‌ها استفاده کنیم. نابینایان در ایران از واتساپ و تلگرام و گاهی اینستاگرام استفاده می‌کنند. ما با این برنامه‌ها مشکلی نداریم و می‌توانیم استفاده کنیم، تنها مورد برای اینستاگرام است که چون بر پایه محتوای تصویری ساخته شده و تصاویر قابل ترجمه نیستند، نابینایان کمتر از آن استفاده می‌کنند.
برگردیم به بحث گوشی، شما از چه رابط کاربری‌هایی استفاده می‌کنید و کدام‌شان به نظر شما بهتر هستند؟
من با گوشی‌های نوکیا، سامسونگ و شیائومی کار کردم. این‌ها به طور عمومی تفاوت چشمگیری با یکدیگر ندارند و تنها تفاوتشان این است که مثلا گزینه تماس در رابط کاربری شیائومی و نوکیا با عنوان “شماره‌گیری” خوانده می‌شود و در سامسونگ با همان عنوان “تماس” خوانده می‌شود. اما در مورد بهترین رابط کاربری باید بگویم که از زمانی که گوشی‌های لمسی متداول شدند تا دوسال پیش گوشی‌های سامسونگ برای نابینایان عالی بود، ما هیچ مشکلی با این گوشی‌ها نداشتیم و از همه برنامه‌ها به خوبی استفاده می‌کردیم. اما طی دو سال اخیر گاها برخی گزینه‌ها در رابط کاربری سامسونگ خوانده نمی‌شود و باگ‌هایی به این رابط کاربری وارد شده است، به همین دلیل خودم و تعداد زیادی از دوستانم به استفاده از گوشی‌های شیائومی روی آوردیم و تاکنون هیچ مشکلی برای استفاده از رابط کاربری شیائومی نداشتم.
مشکل رابط کاربری سامسونگ چه مواردی هستند؟
یکی از مشکلات این است که هرچند وقت یک بار رابط کاربری صفحه خوان را غیر فعال می‌کند و باید از ابتدا تنظیمات مخصوص به آن انجام شود. همچنین در بسیاری از مواقع زمانی که گوشی را ریستارت می‌کنیم، هنگام ورود برای اولین بار صفحه خوان کار نمی‌کند برای همین نمی‌توانیم اعداد را بر روی صفحه پیدا کنیم.
شما که گوشی هوشمند دارید، از کدام قابلیت‌های گوشی بیشتر و کدام قابلیت‌ها کمتر استفاده می‌کنید؟
شخصا از برنامههای تماس، ارسال پیام، برنامههای ارتباطی، بانکی و تاکسی اینترنتی بیشتر استفاده می‌کنم اما از برنامه دوربین خیلی استفاده نمی‌کنم. هرچند دوست داریم دوربین گوشی خوب باشد و معمولا از برخی صحنه‌ها تصویر می‌گیریم تا به اطرافیان بینا خودمان نشان دهیم، من شخصا از تمام مسافرت‌هایم عکس دارم.
به طور کلی ارتباط نابینایان با دنیای مجازی، فضای اینترنت و فناوری‌های جدید چگونه است؟ افراد نابینا از اینترنت، گوشی هوشمند و این فناوری‌ها استفاده می‌کنند یا خیر؟
اکثر افراد نابینا از دنیای فناوری دور نیستند و همه دوستان من از اینترنت و تلفن همراه استفاده می‌کنند. پیشرفت نابینایان در سال‌های اخیر هم مدیون استفاده از فناوری و اینترنت است و البته نان این پیشرفت را از اپلیکیشنهای خارجی خوردیم نه اپلیکیشن‌ها ایرانی! من خودم خیلی کم به بانک می‌روم، اکثر کارهایم را از اینترنت انجام می‌دهم، حتی گوشی قبلی خودم را اینترنتی خریدم. ما از سایت‌ها استفاده می‌کنیم و اطلاعات به روز داریم، هر چند برخی سایت‌های ایرانی نیز استانداردسازی نشده‌اند و قابل استفاده برای ما نیستند.
چه حرف و صحبتی با مدیران سایت‌ها و اپلیکیشنهای ایرانی دارید؟
ما بارها جلسه گذاشتیم و بارها نامه زدیم تا برنامه‌ها و سایت‌ها برای نابینایان استانداردسازی شود اما متاسفانه به نتیجه‌ای که باید نرسیدیم. متاسفانه این موضوع فرهنگ‌سازی نشده است و ما باید با تک تک افراد به صورت جداگانه صحبت کنیم. اما اگر این موارد به صورت قانون تثبیت شوند و همه ملزم باشند که برای ارائه یک اپلیکیشن یا یک سرویس استانداردهای مورد نظر را رعایت کنند، تمام مشکلات ما برطرف خواهد شد.
ما در ادامه با زهرا سادات آیت صحبت کردیم، او لیسانس رشته علوم، قرآن و حدیث دارد و برای کارهای درسی و مطالعات شخصی از لپ‌تاپ استفاده می‌کنند.
خانم آیت شما چگونه با لپ‌تاپ و محیط ویندوز کار می‌کنید؟
نابینایان در محیط ویندوز از برنامه صفحه خوان استفاده می‌کنند، برنامه صفحه خوان با استفاده از کلید‌های کیبورد مدیریت می‌شود و با استفاده از کلید‌ها مشخص می‌کنیم که به کدام برنامه برویم، کدام برنامه اجرا شود و چه برنامه‌ای اجرا نشود. کیفیت برنامههای صفحه خوان بد نیست، برخی نواقص در این برنامه‌ها دیده می‌شود و حتی برخی از گزینه‌ها یا کلمات به اشتباه خوانده می‌شود اما ما عادت کردیم و با این وجود می‌توانیم به طور کامل با این برنامه‌ها کار کنیم.
بنابراین ارتباط شما به طور کامل توسط کیبورد انجام می‌گیرد؟
بله با کیبورد می‌توانیم خیلی راحت با ویندوز کار کنیم، هم می‌توانیم توسط دکمه‌های جهت نما به بالا و پایین برویم و هم با استفاده از کلید‌های میانبر می‌توان برنامههای مختلف را باز کرد، مثلا دکمه‌های ویندوز و E را که می‌زنیم، مای کامپیوتر باز می‌شود. ما نمی‌توانیم با ماوس کار کنیم و تفاوت بزرگ میان نابینایان و افراد عادی استفاده از ماوس و کیبورد است.
بزرگ‌ترین مشکل شما هنگام استفاده از اینترنت و کار با کامپیوتر چیست؟
بزرگ‌ترین مشکل ما کد‌های امنیتی موجود در سایت‌هاست، تعداد زیادی از کد‌های امنیتی قابلیت خواندن صوتی ندارند و اگر ما به این کدها برخورد کنیم دیگر نمی‌توانیم از آن سایت استفاده کنیم. بنده علاقه زیادی به حوزه فناوری دارم و مطالب زیادی در این حوزه مطالعه می‌کنم، گاهی سوالاتی برایم پیش می‌آید یا می‌خواهم در یک حوزه اظهار نظر کنم اما به دلیل آن که بسیاری از سایت‌های ایرانی برای ارسال کامنت، کد امنیتی دارند و کد امنیتی آن‌ها استانداردسازی نشده و به صورت صوتی خوانده نمی‌شود، نمی‌توانم سوال خودم را بپرسم یا در بحثی که در کامنت‌ها پیش آمده شرکت کنم. برای عبور از کد‌های امنیتی افزونه‌هایی وجود دارد که بعضا به خوبی کار نمی‌کنند و اخیرا نمی‌دانم به دلیل تحریم‌ها یا موارد دیگر، این افزونه‌ها به خوبی برای ما کار نمی‌کنند.
بنده برای خواندن کتب و منابع درسی و غیر درسی از نسخه‌های نوشتاری کتاب‌ها استفاده می‌کنم، اما متاسفانه بسیاری از این متون به صورت PDF نوشته شده که برنامه صفحه خوان نمی‌تواند آن را به خوبی ترجمه کند و به این شکل متن قابل خواندن نیست، همچنین خیلی از منابعی که وجود دارد به صورت تصویری است و همانطور که می‌دانید منابع تصویری نیز قابل ترجمه نیستند و ما نمی‌توانیم آن‌ها را بخوانیم.
برخی برنامه‌ها و سایت‌ها نیز استانداردسازی نشده‌اند، مثلا گزینه‌ها کپشن ندارد و صفحه‌خوان نمی‌تواند گزینه‌ها را بخواند به این ترتیب ما نمی‌توانیم در این سایت‌ها و برنامه‌ها جا‌به‌جا شویم. مثلا نابینایان مشکلات زیادی با برنامه شاد داشتند و نمی‌توانستند از این برنامه استفاده کنند، البته برخی بخش‌های آن اصلاح شد ولی همچنان نابینایان با این برنامه‌ها مشکل داشتند. به طور کلی برنامههای ایرانی مشکلات زیادی برای نابینایان دارند و نابینایان وقتی می‌فهمند یک برنامه ایرانی است کلا قید آن را می‌زنند!
در ویندوز از چه برنامه‌هایی بیشتر استفاده می‌کنید؟
بنده از برنامههای زیاد استفاده کردم ولی بیشتر از فایرفاکس، صفحه‌خوان، برای نوشتن از نوت‌پد پلاس‌پلاس استفاده می‌کنم، همچنین از پاد پلیر و اسکایپ هم استفاده می‌کنم.
شما از چه زمانی کار با اینترنت و دنیای فناوری را آغاز کردید؟ دوستان‌تان هم به این حوزه علاقه دارند؟
من از سال 88 بود که برای کار و اهدافی که داشتم به کار با اینترنت و کامپیوتر روی آوردم. در بین دوستان من تا 90 درصد همه افراد با اینترنت کار می‌کنند و رایانه شخصی یا موبایل هوشمند دارند.
شما از شبکه‌های اجتماعی و برنامههای موبایلی استفاده می‌کنید؟
بنده به دنبال خرید یک تلفن همراه هوشمند هستم، تاکنون خیلی با اندروید کار نکردم ولی علاقه دارم که از این سیستم عامل نیز استفاده کنم. به همین دلیل از برنامههای اندروید هم استفاده نکردم. البته من قبلا اکانت اینستاگرام داشتم و از نسخه وب این شبکه اجتماعی استفاده می‌کردم. البته اینستاگرام خیلی برایم جالب نبود، مطالبی که جست‌و‌جو می‌کردم دقیق نبود و نمی‌توانستم به موضوعات مورد علاقه خودم دست پیدا کنم، معمولا در نتیجه جست‌و‌جو‌ها مطالب متفرقه نشان داده می‌شد. ضمن این که تصاویر برای نابینایان قابل ترجمه نیست و به همین دلیل علاقه‌ام به اینستاگرام کم شد. اگر می‌شد تصاویر لیبل داشته باشد و یک سایت یا برنامه صفحه‌خوان این لیبل‌ها را برای ما ترجمه می‌کرد، می‌توانستیم تصاویر را نیز ترجمه کنیم اما فعلا امکاناتی به این شکل نداریم.
تاحالا در دنیای ویندوز یا اندروید، بازی کرده‌اید؟
شخصا علاقه‌ای به بازی‌های رایانه‌ای ندارم ولی دوستانی دارم که این کار را انجام می‌دهند.
جدی؟ چگونه بازی می‌کنند؟
بازی‌های مخصوص نابینایان وجود دارد که با صدا طراحی شده‌اند و برخی از دوستان من این بازی‌ها را انجام می‌دهند، همچنین در برنامه‌هایی که چت صوتی دارد برخی بازی‌ها مانند مافیا را می‌توان به صورت دورهمی انجام داد و نابینایان بازی مافیا را به صورت صوتی انجام می‌دهند ولی شخصا خودم تا حالا این بازی‌ها را تجربه نکرده‌ام.
در پایان شما چه صحبتی با مسئولین و مدیران دارید؟
درخواست من از مدیران سایت‌های اینترنتی آن است که به نابینایان نیز توجه کنند، من با برخی سایت‌ها ارتباط گرفتم و در خصوص مشکل کامنت‌ها و کد‌های امنیتی توضیح دادم اما آن‌ها رفتار مناسبی نداشتند. یا زمانی که برای دریافت کتاب به صورت متنی، فرمتی به جز پی‌دی‌اف را درخواست می‌کنم با واکنش‌های عجیبی مواجه می‌شوم. اگر شرایطی به وجود بیاید که کتب با فرمتی به جز پی‌دی‌اف به فروش برسد تا برنامه صفحه خوان بتواند به خوبی متن کتاب را بخواند و همچنین فکری به حال کد‌های امنیتی شود، بسیاری از مشکلات ما رفع می‌شود.
همچنین آرزو دارم تا افراد بینا هم از برنامههای صفحه خوان استفاده کنند، برنامه صفحه خوان صرفا برای افراد نابینا نیست، همه می‌توانند از این برنامه‌ها استفاده کنند و از مزایای آن بهره‌مند شوند. من دوستانی دارم که پس از آشنایی با برنامه صفحه خوان به آن عادت کرده‌اند و از این برنامه‌ها استفاده می‌کند.
به‌روزرسانی 24 مهر 1400: پس از انتشار مقاله، اسنپ نسبت به آن واکنش نشان داد و توضیحات خود را در رابطه با بهینه‌سازی‌های انجام شده اسنپ برای نابینایان ارائه داد که در ادامه می‌توانید آن را بخوانید:
نسخه وب‌اپلیکیشن اسنپ برای کاربران نابینا و کم‌بینا بهینه‌سازی شده است. در این نسخه ترتیب خوانش بخش‌های مختلف اپلیکیشن بهبود یافته. علاوه بر این امکان انتخاب مبدا و مقصد از طریق جست و جو، نوع سرویس و همچنین درخواست سفر از طریق صفحه خوان تسهیل شده است. این نسخه در تمام گوشی‌های همراه قابل استفاده است و کاربران عزیز می‌توانند این نسخه را به آسانی به برنامههای خود اضافه کنند.
