انجمن تجارت الکترونیک در سال 1398 توسط جمعی از شرکت‌های بزرگ حوزه تجارت الکترونیک کشور تاسیس شد. این انجمن ماموربت خود را ایجاد بستری مناسب به‌منظور تعامل سازنده نهادهای حاکمیتی و دولتی، تصمیم‌سازان و قانون‌گذاران، سرمایه‌گذاران و کسب و کارهای اینترنتی در راستای بهبود فضای کسب و کار و شناساندن این بخش از اقتصاد به گروه‌های مورد اشاره و متعاقبا گره‌گشایی در چالش‌های مرتبط تعریف کرده است.
این انجمن از بهار 1402 با ایجاد کمیسیون “اینترنت و زیرساخت”، نوعی مطالبه‌گری فعال برای بهبود وضعیت کیفیت اینترنت در ایران را آغاز کرده است.
گزارش اینترنت در ایران از اقدامات موثر این انجمن بود که در تیر 1402 منتشر شد، این انجمن با مطالبه‌گری و برگزاری جلسات متعدد کارشناسی با مسئولین مربوطه در تلاش است تا شرح دقیق‌تری از چالش‌ها و سیاست‌های اشتباه در این زمینه را مطرح کند.
در ادامه این راه، گزارش دوم از کیفیت اینترنت در دی 1402 منتشر شد، در این گزارش در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت، 50 کشور مختلف جهان مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است.
ساعاتی پیش در جلسه‌ای که در اتاق بازرگانی تهران و حضور مقامات این اتاق و انجمن تجارت الکترونیک برگزار شد، پوریا پیرحسین لو، رئیس کمیسیون انجمن تجارت الکترونیک و حمیدرضا احمدی، نایب رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک از گزارش دوم وضعیت اینترنت ایران رونمایی کردند.
در ادامه بخش‌هایی از این گزارش را بررسی خواهیم کرد:
بر اساس داده‌های شاخص کیفیت اینترنت، وضعیت اینترنت ایران شباهت زیادی با کشورهای فقیر و توسعه نیافته دارد، اما تفاوت اصلی در خودخواسته بودن این شرایط برای ایران است.
چه کسی باید پاسخگوی کیفیت پایین اینترنت در ایران باشد؟
در این گزارش تلاش کردیم تا در هر بخش مسئولیت ذی‌نفعان مختلف را طبق قوانین مصوب کشور، نشان دهیم تا رسانه‌ها و افکار عمومی و از همه مهم‌تر مجلس شورای اسلامی بتوانند مطالبه‌گری دقیق‌تری از آنها داشته باشند.
اگر جزئیات زیاد، پراکندگی قدرت و تصمیم‌گیری در چارت بالا کمی سردرگم کننده است، به زبان ساده باید بگوییم، رییس جمهور کشور با قدرت:
- ریاست شورای عالی امنیت ملی و تعیین رییس شورای امنیت کشور (وزیر کشور)
- ریاست شورای عالی فضای مجازی و تعیین دبیر شورای عالی فضای مجازی
- تعیین 6 عضو از 12 عضو کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه
- تعیین وزیر ارتباطات و در نتیجه زیرمجموعه‌های آن شامل شرکت ارتباطات زیرساخت، تنظیم مقررات و افتا
- تعیین و ریاست هیات دولت و تعیین گارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال
از اختیارات و کنترل کافی برای بهبود کیفیت اینترنت کشور برخوردار است و بیش از هر کس دیگر باید پاسخگوی کیفیت اینترنت کشور به مردم باشد.
دفاع از عنوان قهرمانی در ارایه بدترین اینترنت دنیا!
با توجه به رتبه ایران در شاخص اختلال (47 از 50)، محدودیت (49 از 50) و شاخص‌های سرعت (50 از 50) ایران در مجموع با کسب 146 امتیاز منفی (از مجموع 150 امتیاز ممکن) در صدر کشورهای با بدترین کیفیت اینترنت قرار دارد و بار دیگر از عنوان قهرمانی خود در اینترنت بی‌کیفیت دفاع می‌کند!
چین با 135 و اندونزی با 131 امتیاز منفی در رتبه‌های پس از ایران در این فهرست قرار گرفتند. اگرچه نسبت به گزارش پیشین، ایران در مجموع امتیاز منفی کمتری دریافت کرده است، اما روشن است که‌همچنان وضعیت کیفیت اینترنت ایران در جایگاه «خطرناک» قرار دارد.
انجمن تجارت الکترونیک، این گزارش را بر اساس داده‌های مراجع بین‌المللی د تحلیل کارشناسان خبره زیرساخت اینترنت کشور تهیه کرده است. از منتقدان این گزارش، به خصوص نهادهای دولتی و حاکمیتی که می‌بایست نسبت به این وضعیت پاسخگو باشد، دعوت می‌شود تا با ارائه شواهد علمی و داد]ای کمی، ادعاهای جایگزین خود را مطرح کنند.
ضلع اول: اختلالات اینترنت کشور
جایگاه ایران در این ماه‌ها در کل وضعیتی نوسانی اما رو به بهبود داشته است و در پایان آذر 1402 با ثبت اختلال 11 درصدی در جایگاه 47 از 50 کشور مورد بررسی قرار گرفت، به جز بهبود جایگاه ایران در این رتبه‌بندی در مقایسه با گزارش اول، اختلال‌های گسترده در اینترنت «اسرائیل» که به احتمال زیاد می‌تواند با جنگ در سرزمین فلسطین مرتبط باشد، قابل توجه است.
برای بررسی دقیق‌تر وضعیت اینترنت، ساعت‌های مختلف شبانه روز را به عنوان یک متغیر مهم مورد بررسی قرار دادیم. وضعیت اینترنت در آبان 14۰2 را از نظر شاخص تاخیر (Latency) از دو پروایدر همراه اول و ایرانسل رصد کردیم، همانطور که مشخص است از ساعت‌های 17 تا 23 همزمان با افزایش مصرف کاربرها، Latency دسترسی به اینترنت نیز روندی افزایشی نشان می‌دهد.
ضلع دوم: قطع اینترنت، فیلترینگ و تحریم
ایران، هند و پاکستان سه کشور اول از حیث بیشترین قطعی و اختلال سراسری خودخواسته (سیاسی) اینترنت در نیمه اول سال 2023 قرار گرفتند. براساس بررسی‌های وبسایت surfshark، اغلب این قطعی‌های اینترنت ایران در روزهای جمعه و در رابطه با حوادث سیاسی-اجتماعی زاهدان رخ داده است. ایران با قطع 14 بار، هند 9 بار و پاکستان 3 بار به‌ترتیب محدودترین اینترنت‌های جهان در نیمه اول سال 2023 بودند.
در بررسی‌های انجام شده براساس داده‌های OONI در نمونه‌گیری با 100 وبسایت مختلف، ایران (با 49 وبسایت فیلترشده)، پس از چین (با 64 دامنه فیلترشده)، دومین اینترنت محدود جهان را دارد. گرچه وبسایت‌های پورنوگرافی در کشورهای دیگری مانند کره جنوبی، ترکیه و مالزی به‌صورت عمومی فیلتر است، اما فیلترینگ همه‌جانبه و گسترده در ایران، فراتر از محدودیت‌های قابل توجیه برای افکار عمومی و نیازهای شهروندان و کسب و کارها است.
جدول زیر کشورهای انتهای جدول در میان 50 کشور مورد بررسی در بازه زمانی فروردین تا آذر 1402 است. همانطور که مشخص است ایران با میانگین حدود 49.5 درصد وبسایت فیلترشده، پس از چین با میانگین حدودی 49.4 درصد به‌عنوان اولین کشور با بیشترین محدودیت اینترنت در 9 ماه اخیر است.
خط تیره در این جدول به معنی قرار نگرفتن کشورهای منتخب در میان بدترین کشورها از این رتبه‌بندی است، به این معنا که حتی همین کشورهای انتهای جدول نیز در تمامی ماه‌ها جزو کشورهای با بیشترین محدودیت نبودند، اما ایران جزو صدرنشین‌های این شاخص است.
نکته مهم دیگر در رابطه با سیاست‌های فیلترینگ در ایران، مفهوم خسارت جانبی (damage Collateral) به وب سایت‌هایی با محتوای غیرمجرمانه است، به‌این معنی که سیاستگذار یا سیستم‌های فنی فیلترینگ ایران، خواسته یا ناخواسته (از روی فقدان دانش فنی( منجر به فیلتر وب سایت‌هایی با محتوای آموزنده یا بی‌ارتباط با سیاست‌های فیلترینگ می‌شود.
به طور مثال می‌توان به محدودیت روی IP وب سایت apple.com اشاره کرد که از بزرگترین سرویس دهنده خدمات CDN در جهان استفاده می‌کند. آکامای براساس موقعیت جغرافیایی و متغیرهای دیگر، از IPهای مختلفی برای نمایش وب سایت‌های تحت پوشش خود استفاده می‌کند. یکی از این آی‌پی‌ها آدرس 23.46.88.150 است، این آدرس آی‌پی بدون آنکه قانونی مبنی بر فیلتر بودن اپل یا حتی آکامای وجود داشته باشد، در برخی اپراتورها مانند ایرانسل فیلتر و در برخی دیگر مانند همراه اول قابل دسترسی است. در نتیجه وب سایت اپل در برخی مواقع از اپراتور ایرانسل با اختلال مواجه می‌شود.
وب سایت Net the on Freedom در سال 2023 میلادی، 70 کشور را از حیث دسترسی آزادانه به اینترنت با شاخص هایی مانند نقض حقوق کاربر، موانع دسترسی و محدودیت در محتوا بررسی کرد. ایران پس از میانمار و چین در بدترین وضعیت از دسترسی آزادانه به اینترنت در میان 70 کشور است.
شبکه های اجتماعی توییتر، اینستاگرام، تلگرام، واتساپ، فیس بوک و یوتیوب در ایران فیلتر است و از این نظر ایران همراه چین و ترکمنستان در صدر کشورهای با محدودیت حداکثری شبکه‌های اجتماعی است.
برای رفع فیلترینگ چه کردیم؟
انجمن تجارت الکترونیک این آمادگی را اعلام می‌کند تا در صورت استقبال کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه یا سایر دستگاه‌های ذی‌صلاح، برای هر کدام از این وب سایت‌ها معرفی نامه‌ای در رابطه با مزایای آزاد بودن و معایب فیلتر بودن آنها تهیه و منتشر شود تا بتواند در فضای کارشناسی مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد.
پیرو همین مسئله، فهرستی از وب سایت‌هایی که دسترسی ایرانی‌ها به آنها با محدودیت مواجه بود را تهیه کردیم و پس از حذف دامنه‌هایی مانند پورنوگرافی، به تقسیم بندی محتوایی براساس کارکرد این وب‌سایت‌ها رسیدیم. سپس در یک بررسی کارشناسی بیش از 200 وب سایت را به عنوان لیست پیشنهادی اولیه برای رفع فیلتر تهیه کردیم که می‌تواند در اختیار کمیته تعیین مصادیق مجرمانه قرار بگیرد.
حتی این فهرست را به دو سطح حساس و غیرحساس تقسیم کردیم که امکان حرکت گام به گام وجود داشته باشد. در پیوست 6 و 7 این گزارش فهرست کامل این وب سایت‌ها به تفکیک آمده است.
چه کسی مسئول محدودیت اینترنت در ایران است؟
همانطور که از تصویر مشخص است تمامی قوای سه گانه کشور در اعمال این محدودیت‌ها نقش مستقیم دارند. قوه قضاییه با وضع بسیاری از محدودیت‌های اینترنت کشور از طریق دستور قضات، دادستانی یا بر اساس سیاست‌های غیر شفاف، غیرپاسخگو و ناکارآمد کمیته تعیین مصادیق مجرمانه با ریاست دادستان کل کشور، صورت گرفته است، سهم اساسی دارد.
ضلع سوم: سرعت اینترنت
پایگاه داده رادار cloudflare برای بررسی وضعیت سرعت اینترنت هر کشور شاخص‌های Bandwidth، Latency و DNS را در نظر می‌گیرد. در هر سه شاخص وضعیت ایران را نسبت به کشورهای مختلف سنجیدیم و متاسفانه در هیچکدام جایگاه بهتری از رتبه 50 از 50 به دست نیامد.
انحصار تامین و فروش پهنای باند در ایران در اختیار شرکت ارتباطات زیرساخت است. مجموعه‌ای که اگرچه اینترنت را ارزان تر از برخی کشورهای همسایه همچون امارات می‌فروشد ولی قیمت نهایی چندین برابر قیمت کشورهای توسعه یافته است.
همانطور که از جدول مشخص است، در بهترین حالت قیمت اینترنت خریداری شده توسط اپراتورها برای یک اینترنت mbps100 عدد 6 میلیون تومان و برای اینترنت gbps1 که وزیر ارتباطات از آن صحبت می‌کند 60 میلیون تومان در ماه تعیین شده است.
در شرایطی که سازمان‌های عریض و طویل و مسئولین کیفیت اینترنت در کشور در حالت انفعال هستند و بدون چشم‌انداز روشنی هیچ اقدام ملموسی برای افزایش کیفیت اینترنت صورت نمی‌گیرد، بخش خصوصی به این نتیجه رسیده است، با انتشار گزارش‌های شفاف، یادآوری مسئولیت دستگاه‌ها و ارائه راهکارهای عملی، رویکردی فعالانه، در پیش بگیرد.
تهیه و انتشار عمومی گزارش‌های کمی به جامعه یکی از مهمترین شاخصه‌های تالش برای توسعه سرزمینی است. گزارش کیفیت اینترنت ایران نیز با همین منطق و درواقع برپایه نوعی مطالبه‌گری شواهد محور برای تسهیل فرایند دسترسی به اینترنت آزاد و با کیفیت برای تمام مردم ایران تهیه می‌شود.
در انتهای این گزارش 13 درخواست و پیشنهاد مهم انجمن تجارت الکترونیک در سه بخش اختلال‌ها، محدودیت‌ها و سرعت مطرح شده است. انجمن تجارت الکترونیک امیدوار است دستگاه‌های متولی از حالت انفعال خارج شده و اقدامات عاجلی را در این مسیر آغاز کنند.
