عکاسی هنر جاودانه کردن لحظاتی است که هرگز تکرار نمی‌شوند و در این میان چهارچوب و کیفیت ثبت این لحظات تکرار نشدنی، علاوه بر هنر عکاس، به سخت‌افزار دوربین نیز بستگی دارد. بدیهی است که قطعات مختلف یک دوربین در تعیین کیفیت عکس دخیل هستند، اما قطعه‌ای به نام سنسور دوربین، مهمترین نقش، یعنی ثبت نهایی عکس را برعهده دارد.
سنسور دوربین معادل فیلم عکاسی در دوربین‌های آنالوگ و یک قطعه سخت‌افزاری است که نور دریافت شده از لنز را به تصویر دیجیتال تبدیل می‌کند و همان‌طور که گفتیم، در عکاسی دیجیتال بسیار مهم است؛ تا جایی که نقشی اساسی را در تعیین سایز و رزولوشن عکس، کارایی دوربین در شرایط نوری گوناگون، عمق میدان، محدوده دینامیکی و حتی وزن، اندازه و قیمت دوربین ایفا می‌کند و حتما شما هم دوربین‌هایی را دیده‌اید که با وجود مگاپیکسل یکسان، ابعاد و قیمتی متفاوت دارند. البته بدیهی است که در تعیین کیفیت نهایی یک عکس، به جز سنسور، عوامل زیادی دخیل هستند و مهمتر از همه، بخصوص در عکاسی حرفه‌ای، مهارت عکاس نقش مهمی دارد اما در نهایت، سنسور دوربین است که باید عمل نهایی شکل گیری عکس و ارسال آن برای پردازنده و سخت افزار ذخیره‌سازی را به انجام برساند. سنسورها از نظر ساختار و اندازه متفاوت هستند و آنقدر نکات گفتنی دارند که بیان آنها حتی به صورت خلاصه، در یک مقاله امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین در این نوشته، سنسورها را از نظر ساختار بررسی می‌کنیم و در آینده‌ای نزدیک هم به بررسی انواع سنسورهای دوربین از نظر اندازه و فرمت می‌پردازیم.
انواع سنسورها از لحاظ ساختار:
به طور کلی سنسورها به دو گروه (CCD (Charged Coupled Device و (CMOS (Complementary Metal Oxide Semiconductor تقسیم می‌شوند.
سنسورهای CCD
سنسور CCD در سال ۱۹۶۹ توسط دانشمندان آزمایشگاه‌های Bell در ایالت نیوجرسی ایالات متحده اختراع شد و برای سالیان طولانی تنها گزینه موجود برای ثبت تصاویر دیجیتال محسوب می‌شد. مکانیسم عملکرد این نوع سنسور را می‌توان به مجموعه‌ای از سطل‌های جمع‌آوری آب باران تشبیه کرد که تمامی آنها در زمان یکسان زیر باران قرار گرفته‌اند و همان‌طور که انتظار می‌رود مقدار آب جمع شده در هر کدام متفاوت است؛ سپس آب موجود در هر سطل به ستون مجاور آن خالی می‌شود و سرانجام در یک سطل نهایی اندازه گیری می‌شود.
این سنسور یک چیپ سیلیکونی است که روی آن چند میلیون فتودیود (دیودهای حساس به نور) قرار دارد و نور دریافتی را به شارژ الکتریکی تبدیل می‌کند؛ وقتی که نور به سنسور تابیده می‌شود الکترون‌های فتودیودها به سمت قسمت سیلیکونی آزاد می‌شوند و هر فتودیودی که نور بیشتری دریافت کرده باشد الکترون‌های بیشتری آزاد می‌کند. این اطلاعات، جمع آوری شده و در نهایت توسط یک مبدل به اطلاعات باینری تبدیل می‌شوند. هر فتودیودی که نور بیشتری دریافت کرده و الکترون بیشتری آزاد کرده بود، پیکسل روشن‌تری می‌سازد. فوتون‌های نور با ایجاد اثر فتوالکتریک موجب تولید الکترون می‌شوند و نوسانات تولید الکترون که در واقع خروجی آنالوگ CCD هستند، توسط یک مبدل آنالوگ به دیجیتال (DAC)، برای تولید تصویر و ارسال آن به پردازنده و واحد ذخیره‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
سرعت انتقال الکترون‌ها در این سیستم محدود است و همین موضوع، یکی از مشکلات این نوع سنسور است؛ همچنین محدودیت ظرفیت فتودیودها منجر به پدیده انتقال شارژ و نشت نور به دیودهای همسایه می‌شود که محدوده دینامیکی سنسورهای CCD را محدود می‌کند و در نور شدید منجر به ایجاد لکه‌های روشن روی عکس می‌شود که البته استفاده از میکرولنزها تا حدودی از این مشکلات جلوگیری می‌کند. تا اینجای کار روش شکل‌گیری پیکسل‌ها مشخص شد اما واضح است که این فرایند نمی‌تواند رنگ تولید کند و برای تولید رنگ، از فیلترهای رنگی قرمز، آبی و سبز (RGB) که روی سنسورها قرار می‌گیرند، استفاده می‌شود.
سنسورهای CMOS
سنسور CMOS در سال ۱۹۶۷ توسط Frank Wanlass اختراع شد، هرچند که تا سال ۱۹۶۷ پتنت مربوط به آن را ثبت نکرد و این تکنولوژی تا قبل از سال ۱۹۹۰ در تجهیزات عکاسی مورد استفاده قرار نگرفت. در سنسور CMOS ترانزیستورهایی وجود دارند که اطلاعات نوری هر پیکسل را به صورت سیگنال جداگانه به پردازنده دوربین ارسال می‌کنند و در واقع این نوع سنسور دوربین ذاتا دیجیتال است.
در اصل، هر سایت نوری یک دیود حساس و سه ترانزیستور دارد که فعال‌سازی، ریست کردن، تقویت و تبدیل شارژ به سیگنال را انجام می‌دهند. این سنسورها سرعت بالایی دارند اما مشکلاتی هم مانند حساسیت کمتر به نور، تداخل سیگنال‌ها و در نتیجه ایجاد نویز در تصویر وجود دارد. سنسور CMOS اصولا با شاتر الکترونیکی سازگار است؛ البته امکان استفاده از شاتر مکانیکی و در معرض نور قرار دادن همزمان تمامی دیودها هم وجود دارد. از مزایای مهم این نوع سنسور در مقایسه با نوع CCD، مصرف انرژی بسیار پایین آن است؛ همچنین این سنسورها با داشتن دامنه دینامیکی گسترده و عدم وجود پدیده نشت نور، برای عکسبرداری از سوژه‌های نورانی، حتی اشعه حاصل از جوشکاری مناسب هستند و به دلیل اینکه نیاز به مبدل آنالوگ به دیجیتال (DAC) جداگانه ندارند می‌توانند در ابعاد کوچکتری ساخته شوند؛ اما از سوی دیگر، ساختار آنها اجازه استفاده از میکرولنزها را نمی‌دهد و بخصوص در نور ضعیف، نسبت به سنسورهای CCD کارایی کمتری دارند. البته این سنسورها هر روز بهتر شده و تقریبا در بیشتر دوربین‌های دیجیتال به کار برده می‌شوند. نوع جدیدی از سنسور CMOS که به BSI معروف است، در نور کم عملکرد بسیار خوبی دارد. سنسور BSI همان CMOS است که وارونه شده؛ یعنی ترانزیستورها که با قرار گرفتن روی پیکسل‌های حساس مانع رسیدن نور کافی به آنها بودند، به زیر دیود منتقل شده‌اند. تفاوت این دونوع سنسور را در شکل زیر مشاهده کنید:
تکنولوژی‌هایی مانند Exmor ،Live MOS ،EXR CMOS ،ISOCELL و Britecell هم که توسط کمپانی‌های مختلف برای به کار گرفتن در دوربین‌های دیجیتال و اسمارتفون‌ها توسعه داده شده‌اند بر پایه CMOS شکل گرفته‌اند.
کدام بهتر است؟
بدیهی است که به جز در مواردی خاص، تکنولوژی‌هایی در میدان رقابت پیروز می‌شوند که برتر هستند و امروزه با نگاهی به بازار درمی‌یابیم که سازندگان مطرح دوربین، در بهترین محصولات خود از سنسورهای CMOS استفاده می‌کنند تا جایی که اخیرا دوربین‌های حرفه‌ای دیگر به سنسورهای CCD مجهز نمی‌شوند. دلیل این موضوع هم توسعه و بهبود عملکرد این سنسورها با استفاده از تکنولوژی‌های جدید است. پس اگر در سال ۲۰۱۶ قصد خرید هر نوع دوربین عکاسی را دارید با در نظر گرفتن مشخصات فنی مورد نظرتان، بدون تردید مدلی را انتخاب کنید که دارای سنسور CMOS باشد.
با تشکر اقا احمد پور. خیلیییی مطلب مفیدی بود.
سلام. خوشحالم از این که مورد توجه شما قرار گرفت