صفر تا صد انتخابات الکترونیکی در ایران؛ روش انجام انتخابات الکترونیکی چگونه است؟

برگزاری انتخابات الکترونیکی سابقه نسبتا طولانی در برخی کشورهای جهان دارد اما در ایران از این شیوه برگزاری انتخابات، به عنوان اتفاقی جدید و نوین یاد ‌می‌شود.

البته ما در ایران سابقه برگزاری انتخابات الکترونیکی در ابعاد کوچک را داریم، اما تا زمانی که انتخابات بزرگ و گسترده‌ای مانند انتخابات مجلس شورای اسلامی یا انتخابات ریاست جمهوری به صورت الکترونیکی برگزار نشود، نمی‌توانیم ادعا کنیم که به نقطه‌ای از فناوری رسیده‌ایم که می‌توانیم انتخابات را به صورت الکترونیکی برگزار کنیم.

بحث برگزاری انتخابات ریاست جمهوری به صورت الکترونیکی مربوط به امروز و دیروز نیست، از دوره‌های پیشین، مسئولین صحبت‌هایی در خصوص برنامه‌ برای برگزاری انتخابات الکترونیکی در ایران را مطرح می‌کردند اما این سخن‌ها همیشه در حد همان حرف باقی می‌ماند.

دشواری‌های برگزاری انتخابات الکترونیکی

برگزاری انتخابات الکترونیکی آن هم در ایران با چالش‌های بسیار مهم مواجه است، از تامین زیرساخت‌های سخت افزاری در شهرهای بزرگ و روستا‌های دور افتاده گرفته تا تامین امنیت رای‌ها، برآوردهای مالی این اتفاق و از همه مهم‌تر ایجاد اعتماد عمومی نسبت به نتیجه انتخابات، همگی جزو چالش‌هایی هستند که پیش از اقدام برای برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی باید فراهم شوند، زیرا در غیر این صورت انتخابات در ایران به یک فاجعه تبدیل خواهد شد.

فرض کنید سامانه رای گیری انتخابات الکترونیکی در برخی شعبات اخذ رای دچار مشکل شود، در عین حال گروهی بتوانند به این سیستم‌ها نفوذ کرده و رای‌ها را دست‌کاری کنند، در نقطه مقابل به دلیل عدم تامین مالی و فراهم شدن زیرساخت‌ها، تعداد شعبات اخذ رای پایین باشد و شما برای رای دادن مجبور شوید تا مسافت زیادی را به محل اخذ رای طی کنید و… حتی اگر یک کدام از این اتفاقات رخ دهد کل وجاهت انتخابات زیر سوال رفته و کل انتخابات به یک شکست بزرگ برای کشور تبدیل می‌شود.

برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی ابعاد بسیار گسترده‌ای دارد که ما تنها به چند بخش پیش پا افتاده آن اشاره کردیم، به ویژه آنکه انتخابات یک اتفاق ملی است و هرگونه شبهه در آن، مقبولیت انتخابات را زیر سوال می‌برد.

به همین دلیل است که تا فراهم نشدن تمامی امکانات و زیرساخت‌ها، قطعا مسئولین اقدامی برای برگزاری انتخابات بزرگ مانند انتخابات مجلس شورای اسلامی و انتخابات ریاست جمهوری نخواهند کرد، اما همانطور که گفته شد برخی انتخابات کوچک‌تر در شهرهای کوچک به صورت الکترونیکی برگزار شده و ما در ایران تجربه برگزاری اینگونه انتخابات را در ابعاد کوچک داریم.

برگزاری انتخابات شوراها به صورت الکترونیکی اتفاقی بود که مجلس از سال 95 آن را پیگیری می‌کرد اما به دلیل آماده نبودن زیرساخت‌ها این کار به تعویق افتاد و حالا در برخی شهر‌ها این انتخابات به صورت الکترونیکی برگزار می‌شود.

به جز انتخابات شوراها، از سال گذشته سخنان ضد و نقیضی در خصوص برگزاری انتخابات ریاست جمهوری 1400 به صورت الکترونیکی نیز مطرح می‌شد، شیوع ویروس کرونا و تسریع در روند انجام انتخابات از جمله برهان‌های اصلی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری به صورت الکترونیکی بود که به دلیل آماده نبودن زیرساخت‌ها، این طرح به مرحله اجرا در نیامد.

تجربه برگزاری انتخابات شوراها به صورت الکترونیکی

در انتخابات پیش رو، در کنار انتخابات ریاست جمهوری، انتخابات شوراها نیز برگزار خواهد شد که این انتخابات برای اولین بار در 24 شهر (8 کلانشهر و 16 مرکز استان) به صورت کاملا الکترونیکی برگزار می‌شود، برای این کار 34 هزار و 500 صندوق رای الکترونیکی برای کل کشور در نظر گرفته شده است.

انتخابات شوراها با توجه به ظرفیتی که وزارت کشور به هیات مرکزی نظارت بر انتخابات شوراها داده، در شهرهای مشهد، شیراز، کرج، اهواز، کرمانشاه، قم، اصفهان، تبریز، بوشهر، بیرجند، قزوین، بندرعباس، شهرکرد، زنجان، یاسوج، همدان، ارومیه، رشت، بجنورد، سمنان، گرگان، ایلام، خرم آباد و ساری به شیوه الکترونیکی برگزار می‌شود.

انتخابات الکترونیکی چیست؟

روش‌هایی برای برگزاری انتخابات الکترونیکی وجود دارد، به طور کلی اگر در فرایند انتخابات از روش‌های سنتی مانند ثبت نام و اخذ رای به صورت کاغذی خودداری شود و بخش‌های مختلف فرایند انتخابات به صورت الکترونیکی با دستگاه‌های رایانه‌ای صورت گیرد، آن انتخابات الکترونیکی است.

دو روش کلی برای انتخابات به صورت الکترونیکی وجود دارد: روش حضوری و روش غیرحضوری

در روش حضوری افراد برای دادن رای به محل اخذ رای مراجعه می‌کنند، در این حالت تمامی مراحل ثبت نام و اخذ رای به صورت الکترونیکی و با سرعت بالایی صورت می‌گیرد، در انتخابات الکترونیکی به صورت حضوری، از نیروهای انسانی تنها برای نظارت بر سلامت انتخابات استفاده می‌شود و تمامی مراحل انتخابات به صورت الکترونیکی انجام می‌شود.

انتخابات الکترونیکی حضوری، متداول‌ترین روش انتخابات غیرسنتی است و در بسیاری از کشورهای دنیا از این روش استفاده می‌شود.

اما روش اخذ رای به صورت الکترونیکی و غیرحضوری نیز توسط برخی از کشورها اجرایی شده، در این روش بدون نیاز به حضور افراد در محل رای گیری، هر شخص می‌تواند از منزل یا هر مکان دیگر با ورود به سامانه تعبیه شده برای انتخابات، احراز هویت شده و رای خود را ثبت کند.

تاکنون از روش انتخابات الکترونیکی غیرحضوری به صورت گسترده استفاده نشده، این روش چالش‌های بسیاری برای گروه برگزارکننده دارد و به نظر می‌رسد نتوان فعلا بر روی این روش حساب باز کرد، اما در برخی از کشورها برای برگزاری انتخابات محلی و کوچک یا اخذ رای برای افراد خاص، از این روش استفاده می‌شود اما همانطور که گفته شد وسعت آن محدود است.

در حال حاضر برنامه‌ای برای برگزاری انتخابات غیرحضوری در ایران وجود ندارد، بنابراین زمانی که حرف از انتخابات الکترونیکی می‌شود، منظور همان روش انتخابات الکترونیکی حضوری است.

روش اخذ رای به صورت الکترونیکی

در این روش به یک دستگاه تشخیص هویت، صدور برگه تعرفه و صندوق الکترونیکی اخذ رای نیاز است، در ابتدا فرد باید کارت ملی هوشمند خود را به دستگاه تشخیص هویت دهد تا کارت اسکن شده و هویت فرد تایید شود.

پس از اینکار یک برگه تعرفه برای فرد رای دهنده صادر می‌شود، فرد باید برگه تعرفه را درون جایگاه مخصوص در دستگاه اخذ رای قرار دهد، سپس کد نامزد مورد نظر خود را وارد کند و دکمه تایید را بزند. در این حال اگر کد اشتباه باشد به فرد اعلام می‌شود، همچنین برگه‌‌ای حاوی نام و کد هر نامزد در محل اخذ رای وجود دارد که افراد می‌توانند با توجه به آن کد نامزد مورد نظر را وارد کنند.

برای این بخش تنها وارد کردن کد عددی لازم است، به این ترتیب افراد کهن‌سال یا بی‌سواد نیز که غالبا با اعداد آشنا هستند می‌توانند رای دهند، از طرفی بر روی هر عدد در صفحه کلی دستگاه اخذ رای، معادل خط بریل آن نیز نوشته شده که افراد نابینا نیز مشکلی برای رای دادن نداشته باشند. در حین مراحل اخذ رای یک دستیار صوتی نیز تمام مراحل را توضیح می‌دهد.

پس از ثبت رای و فشردن دکمه تایید، نام نامزد مورد نظر بر روی صفحه به نمایش در می‌آید، سپس شما با تایید نهایی، رای خود را ثبت می‌کنید، در این حال کد نامزد بر روی برگه تعرفه شما درون دستگاه ثبت می‌شود و درون یک محفظه شیشه‌ای به شما نشان داده خواهد شد. البته شما امکان برداشتن برگه را نخواهید داشت؛ تنها می‌توانید مطمئن شوید که کد نامزدی که به آن رای دادید، بر روی برگه حک شده است، سپس این برگه به درون صندوق رای هدایت می‌شود.

وجود برگه تعرفه تنها برای بازشماری آرا در هنگام وجود حملات سایبری یا شکایت نامزدهای انتخاباتی به نتیجه انتخابات خواهد بود واگر نه در ابتدا رای‌های ثبت شده درون دستگاه اخذ رای مرجع خواهد بود و نیازی به شمارش برگه‌ها نیست. نتیجه انتخابات نیز به محض پایان رای گیری قابل اعلام است منتها به دلیل برخی ملاحظات امنیتی و دریافت تایید‌های مربوطه، نهایتا تا یک تا دو ساعت پس از اتمام انتخابات نتایج اعلام خواهد شد.

این روش رای گیری در حال حاضر در بسیاری از کشورهای دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد و قرار است در انتخابات شوراها نیز از همین روش استفاده شود، به احتمال فراوان در انتخابات ریاست جمهوری سال 1404 نیز در برخی از شهرها و استان‌ها با همین روش رای گیری خواهد شد.

مهم‌ترین چالش‌های انتخابات الکترونیکی

امنیت و جلوگیری از هک

در انتخابات الکترونیکی امنیت حرف اول را می‌زند، نبود امنیت یعنی عدم اعتبار به نتیجه نهایی و از بین رفتن ارزش انتخابات، برای جلوگیری از این اتفاق، همپوشانی میان لایه‌های امنیتی دستگاه‌های الکترونیکی و تجهیزات صورت می‌گیرد. ساز و کار امنیتی انتخابات الکترونیکی از طریق سند رسمی دیجیتال ایجاد شده و تضمینی بر تمامی داده‌ها در انتخابات الکترونیکی است.

از روش‌های متداولی که در دنیا برای جلوگیری از نفوذ به سیستم انتخابات استفاده می‌شود می‌توان به استفاده از یک VPN برای راه‌اندازی یک شبکه مجازی یا استفاده از یک شبکه محلی LAN برای اتصالات به یک شبکه خصوصی به جهت رد و بدل کردن اطلاعات اشاره کرد.

طی سال‌های اخیر در کشورمان مطالعات بین‌المللی گسترده‌ای بر روی نحوه برگزاری انتخابات الکترونیکی و مقابله با تهدیدات موجود صورت گرفته و طبق گفته مسئولین آمادگی لازم برای برگزاری این نوع انتخابات وجود دارد. تمام تمهیدات برای جلوگیری از رای دادن افراد فوت شده، دوبار رای دادن یک فرد، مکان رای دادن تقلبی پیش‌بینی شده و حتی در صورت بروز خطا و مشکلات احتمالی نیز رای‌گیری متوقف نمی‌شود و با روش‌های جایگزین مانند رای‌گیری دستی، اخذ رای ادامه پیدا می‌کند.

دقت اخذ آرا

با توجه با بررسی‌های صورت گرفته، رای‌گیری الکترونیکی دقت بالاتری نسبت به روش رای‌گیری و شمارش دستی دارد، همچنین بی‌درنگ پس از اتمام انتخابات، تعداد و میزان آرا قابل شمارش بوده و زمانی برای شمارش برگه‌های رای تلف نمی‌شود.

یکی از موضوعات همیشگی دستگاه‌های اخذ رای، پایین بودن کیفیت نمایشگر آن‌هاست، معمولا در دستگاه‌های لمسی عمومی مانند دستگاه چاپ بلیط یا عابربانک لمسی، از نمایشگرهای ضربه‌ای و کم کیفیت استفاده می‌شود که هرچند کار راه‌انداز هستند اما دقت آن‌ها پایین است.

پایین بودن دقت نمایشگر برای دستگاه چاپ بلیط مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما برای دستگاه اخذ رای، هر رای اهمیت بالایی دارد و باید در این دستگاه‌ها از تجهیزات باکیفیت استفاده شود، به همین دلیل در بسیاری از کشورها، نمایشگر لمسی برای دستگاه اخذ رای کنار گذاشته شده و از دکمه‌های مختلف استفاده می‌شود. در نمونه‌های داخلی ساخت دستگاه اخذ رای نیز به جای نمایشگر لمسی، از پنل دکمه‌ای استفاده می‌شود.

دستگاه‌های اخذ رای با سخت افزار و نرم‌افزار بومی توسط نخبگان ایرانی تولید شده‌اند، به این ترتیب دقت و سلامت دستگاه در رای‌گیری مورد تایید است، همچنین پیش از استفاده از این دستگاه‌ها برای انتخابات الکترونیکی، در چندین مرحله مانور انتخاباتی برگزار شده و سلامت عملکرد و دقت شمارش آرا در دستگاه‌های اخذ رای بارها مورد آزمایش و بررسی قرار می‌گیرد.

نظارت، امکان اعتراض و بازشماری آرا

احزاب مختلف نمایندگانی خواهند داشت که به سیستم پردازشی انتخابات نظارت می‌کنند و صحت و سقم نتیجه انتخابات برای آن‌ها محرز خواهد شد. البته در طول انتخابات هیچ فردی نمی‌تواند میزان آرا را به صورت زنده مشاهده کند و این که هر فردی به چه کسی رای داده نیز محرمانه خواهد ماند.

نرم‌افزار استفاده شده بر روی دستگاه‌های اخذ رای همگی دارای سیستم کنترل از راه دور بوده و طی رای‌گیری بر روی آن‌ها نظارت می‌شود. همچنین پرینت آرا در برگه تعرفه نیز خود عامل مهمی برای تایید صحت انتخابات است، در صورت ایجاد شبهه و شکایت نامزدها، این برگه‌ها شمارش می‌شوند تا شبهات مطرح شده بررسی شود.

دستگاه‌های بومی ایرانی از سه حافظه بهره می‌برند که همه رای‌ها را ثبت می‌کنند، یک حافظه در اختیار شورای نگهبان قرار می‌گیرد و یک حافظه به وزارت کشور ارسال خواهد شد، یک حافظه نیز به عنوان پشتیبان در دستگاه خواهد ماند و در زمان طرح شکایت از طرف نامزدها به سراغ آن خواهند رفت.